UNITED NATIONS CONFERENCE ON TRADE AND DEVELOPMENT

KONFERENCJA PRASOWA

ŚWIATOWY RAPORT INWESTYCYJNY 2005
KORPORACJE TRANSNARODOWE A UMIĘDZYNARODOWIENIE BADAŃ I ROZWOJU

Zbigniew Zimny, Przedstawiciel UNCTAD
Wprowadzenie do Raportu

Dziękuję za uczestnictwo w konferencji prasowej poświęconej prezentacji Światowego Raportu Inwestycyjnego 2005: Korporacje Transnarodowe a Umiędzynarodowienie Badań i Rozwoju.

Korporacje transnarodowe (KTN) zmieniają globalny krajobraz ekonomiczny na wiele interesujących sposobów. Jeden z nich to przesunięcie geograficzne bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w kierunku krajów rozwijających się i krajów transformacji ustrojowej. Inny to rozszerzenie zakresu branż i sfer działalności przedsiębiorstw podlegających globalizacji. Raport wydobywa na światło dzienne te tendencje i omawia ich implikacje.

Punkt ciężkości napływu BIZ przesuwa się do krajów rozwijających się i krajów transformacji

Po trzech latach spadku rok 2004 przyniósł nieznaczny wzrost globalnych przepływów BIZ. Napływ BIZ wzrósł o 2% w stosunku do roku 2003, do wartości 648 miliardów dolarów. Miały jednak miejsce znaczne różnice między regionami świata. Napływ do krajów rozwijających się wzrósł aż o 40%, do 233 miliardów dolarów, osiągając drugi w historii poziom roczny BIZ w tych krajach. W krajach rozwiniętych inwestycje nadal spadały, do 380 miliardów dolarów, lub do jednej trzeciej rekordowego poziomu z 2000 roku. Wskutek tego w 2004 roku punkt ciężkości BIZ przesunął się w kierunku krajów mniej rozwiniętych, które odnotowały wyjątkowo wysoki udział w światowych napływach BIZ, prawie 40%.

Najszybszy wzrost, o prawie połowę, do 148 miliardów dolarów, odnotowano w Azji i Oceanii, które umocniły swoją pozycję preferowanego kierunku BIZ wśród krajów rozwijających się. W 2004 roku Chiny pozostały największym krajem przyjmującym BIZ wśród krajów rozwijających się, otrzymując 61 miliardów dolarów inwestycji. Na świecie wyprzedziły je jedynie Stany Zjednoczone (96 miliardów dolarów) i Wielka Brytania (78 miliardów dolarów).

Po czterech latach spadku, Ameryka Łacinska i Karaiby także doświadczyły znacznego wzrostu BIZ, o 44%, do 68 miliardów dolarów, wskutek wzrostu zwłaszcza w Argentynie, Brazylii i Chile. W Afryce poziom BIZ nie uległ zmianie w stosunku do poziomu roku poprzedniego, który był rekordowy dla tego regionu, choć nadal stosunkowo niski w kategoriach globalnych. Z kolei BIZ w Europie Południowo-Wschodniej (nowej kategorii statystycznej po włączeniu pozostałych krajów tej części Europy do Unii Europejskiej) i we Wspólnocie Niepodległych Państw wzrosły juz czwarty rok z rzędu.

Według Raportu znaczny wzrost BIZ w krajach mniej rozwiniętych odzwierciedla presję konkurencyjną skłaniającą KTN do szukania nowych rynków w szybko rosnących krajach wschodzących i sposobów redukcji kosztów. Ponadto wysokie ceny wielu surowców stymulują BIZ w krajach zasobnych w bogactwa naturalne. Wszystko to powoduje, że wysoki poziom BIZ w krajach rozwijających się i w krajach transformacji utrzyma się w najbliższych latach.

Odpływ BIZ pozostaje domeną firm z krajów rozwiniętych, ale firmy z krajów mniej rozwiniętych coraz częściej inwestują za granicą

Jeśli idzie o odpływ BIZ, nadal dominują w nim firmy z krajów rozwiniętych. Zaiste, prawie połowa światowego BIZ pochodzi w 2004 roku z trzech krajów: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Luksemburga (wysoka pozycja tego ostatniego kraju wynika z jego roli jako centrum finansowego a nie z rzeczywistych BIZ). Ale i tu mają miejsce zmiany. Niektóre kraje rozwijające się, zwłaszcza Azji, stają sie znacznym źródłem BIZ. Obecnie jedna dziesiąta światowych BIZ pochodzi z krajów rozwijających się. W 2004 roku, odpływ BIZ z Azji wzrósł czterokrotnie, do 70 miliardów dolarów, głównie za sprawą inwestycji z Hong Kongu (Chiny), a także inwestycji KTN z kilku innych krajów Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Większość tych inwestycji ma charakter regionalny, ale coraz częściej zdarzają się inwestycje w innych regionach. Przykłady to chińskie inwestycje w Ameryce Łacińskiej i inwestycje Indii w Afryce, Rosji i Europie Środkowo-Wschodniej. Wiele projektów inwestycyjnych wynika z rosnącego apetytu tych krajów na surowce.

Perspektywy wzrostu BIZ w latach 2005-2006 są obiecujące

Zakładając kontynuację wzrostu gospodarczego na świecie, perspektywy dalszego wzrostu przepływów BIZ w latach 2005-2006 są obiecujące. Potrzeba zwiększenia konkurencyjności firm poprzez ekspansję na nowych dynamicznych rynkach, redukcję kosztów i dostęp do surowców jak i "strategicznych aktywów" (np. technologii) jest silnym bodźcem do podejmowania BIZ szczególnie w krajach mniej rozwiniętych. Ponadto większe zyski KTN zwiększają zainteresowanie międzynarodowymi fuzjami i przejęciami przedsiębiorstw, stymulując dodatkowo BIZ, zwłaszcza między krajami rozwiniętymi.

KTN przesuwają badania i rozwój (BiR) do krajów mniej rozwiniętych

Nowym zjawiskiem globalizacji pod wpływem KTN jest rozszerzanie zakresu branż i funkcji ekonomicznych objętych globalizacją. Tegoroczny Raport zajmuje się umiędzynarodowieniem badań i rozwoju (BiR), sferą działalności firm do niedawna uchodzącej za mało nadającą się do globalizacji. KTN są liderami globalnych BiR. Przypada na nie prawie połowa wszystkich światowych wydatków na BiR i ponad dwie trzecie globalnych wydatków przedsiębiorstw na BiR. Raport zwraca uwagę na nowy trend: ekspansję jednostek badawczo-rozwojowych KTN poza krajami rozwiniętymi. Niektóre kraje rozwijające się i kraje transformacji ustrojowej w Europie Środkowo-Wschodniej zaczynają przyciągać BIZ w zaawansowanych rodzajach działalności badawczo-rozwojowej. W wielu przypadkach działalność ta jest nakierowana na rynki globalne i jest zintegrowana z sieciami innowacyjnymi KTN. Ten trend nabiera na sile.

Ponad połowa firm ze światowej czołówki pod względem BiR posiada filie BiR w Chinach, Indii czy Singapurze. Od wczesnych lat 90. kiedy Motorola założyła pierwsze laboratorium BiR w Chinach, liczba takich laboratoriów wzrosła do 700. W Indii, działalność BiR General Electric zatrudnia 2,400 osób w dziedzinach tak różnych jak silniki samolotowe, dobra konsumpcyjne trwałego użytku czy sprzęt medyczny. Większość firm farmaceutycznych ma w tym kraju laboratoria badawcze. Startując praktycznie od zera w połowie lat 90. Południowo-Wschodnia i Wschodnia Azja projektuje obecnie 30% światowych konstrukcji półprzewodników. Toyota wybrała Tajlandię za siedzibę swojego czwartego zagranicznego centrum BiR. STMicroelectronics, jeden z największych światowych producentów półprzewodników, umieścił część swojej dziłalności projektanckiej w Maroku. Liczba podobnych przykładów szybko rośnie.

Wzrost jednostek BiR w krajach mniej rozwiniętych jest częściowo naturalny ale jest też zaskoczeniem. Naturalne jest, że KTN potrzebują wsparcia swojej działalności produkcyjnej w krajach mniej rozwiniętych ze strony lokalnych jednostek BiR, adaptujących produkty do potrzeb lokalnych. Ale szybki wzrost tych jednostek, a zwłaszcza tendencja do podejmowania działalności innowacyjnej jest zaskoczeniem. Innowacyjne BiR są działalnością wymagającą bardzo wysokich umiejętności, wiedzy i wsparcia ze strony silnych uniwersytetów i centrów BiR. Tradycyjnie te warunki spełniały kraje rozwinięte o silnych narodowych systemach innowacji. W rezultacie, jednostki badawczo-rozwojowe KTN w krajach mniej rozwiniętych gospodarczo były raczej wyjątkiem niż regułą. To się jednak zmienia w niektórych krajach dzięki inwestycjom w edukację i inne części składowe systemów innowacyjnych.

Tendencja do globalizacji BiR będzie kontynuowana. Presja konkurencyjna na przedsiębiorstwa będzie się utrzymywać, zmuszając je jeszcze bardziej do innowacji - które są głównym źródłem konkurencyjności - i do szukania niższych kosztów BiR. Co więcej, szybki postęp technologiczny w niektórych przemysłach wymaga też większej elastyczności w BiR, zwiększając zapotrzebowanie na badaczy o zwiększonym zakresie specjalizacji. Zasoby niezbędnych talentów są w coraz większym stopniu możliwe do znalezienia w krajach o wschodzących gospodarkach. Np. na Chiny, Indię i Rosję przypada jedna trzecia studentów uczelni technicznych na świecie. Starzenie się społeczeństw w krajach rozwiniętych zachęca do poszukiwania personelu badawczego na całym świecie. Co więcej, uczestnictwo krajów mniej rozwiniętych w międzynarodowych BiR umożliwia ich przedsiębiorstwom i instytucjom nabieranie doświadczeń i nowych umiejętności, zwiększających ich zdolność do prowadzenia BiR.

Chociaż udział krajów mniej rozwiniętych w globalych sieciach badawczych KTN rośnie, dotyczy to niewielu spośród tych krajów. Ale fakt, że niektóre z tych krajów są postrzegane jako atrakcyjne lokalizacje dla nawet wysoce kompleksowych BiR, oznacza, że jest możliwy w tych krajach rozwój zdolności potrzebnych do uczestnictwa w globalnych sieciach badawczo-rozwojowych KTN. Globalizacja BiR otwiera drzwi nie tylko dla transferu technologii rozwiniętej w innych krajach ale również dla transferu procesu tworzenia i rozwoju technologii. Stwarza okazję dla firm i instytucji w krajach mniej zaawansowanych do nabywania doświadczeń i umiejętności w dziedzinie, która do niedawna była poza ich zasięgiem. Tworzy nowe miejsca pracy dla wysokokwalifikowanych naukowców i inżynierów i wpływa ograniczająco na drenaż mózgów.

Spójna i konsekwentna polityka ma kluczowe znaczenie

BIZ w BiR może pomóc krajom wzmocnić ich system innowacyjny i podnieść ich poziom przemysłowy i technologiczny, pozwalając wykonywać bardziej skomplikowane funkcje, obsługiwać bardziej skomplikowany sprzęt i produkować bardziej zaawansowane produkty. Ale te korzyści nie są automatyczne. Ważna jest właściwa polityka wspierająca krajowe zdolności innowacyjne. Zdolności technologiczne krajowych firm i instytucji badawczo-rozwojowych są niezbędne nie tylko po to, żeby przyciągnąć BIZ w BiR ale żeby odnieść korzyści z tych inwestycji.

Doświadczenia krajów, które przyciągają BIZ w BiR są pouczające. Polityka wzgędem BiR jest w nich funkcją długookresowej wizji transformacji ich gospodarek w kierunku sektorów o wyższej wartości dodanej opartych na wiedzy. Taka wizja, wsparta konsekwentną polityką tworzącą ramy dla napływu wiedzy i innowacji, przyświecała tym krajom Azjatyckim, które odniosły sukces w tej dziedzinie. Kraje te aktywnie przyciągały z zagranicy technologie, know-how, wykwalifikowane kadry i kapitał. Zainwestowały dużo i właściwie w rozwój własnych kadr, kładąc często nacisk na nauki techniczne i kadry inżynierskie. Rozwinęły infrastrukturę dla BiR, w tym parki rozwoju wiedzy i publiczne centra badawcze. Używały zachęt inwestycyjnych w połączeniu z wymaganiami wobec inwestorów w BiR a także wzmocniły ochronę własności intelektualnej.

Zagraniczna ekspansja centrów BiR KTN wzbudza niepokój w niektórych krajach pochodzenia tych inwestycji, związany z utratą wysokopłatnych miejsc pracy i ryzykiem utraty funkcji ekonomicznych, uznawanych tradycyjnie za główne źródło postępu gospodarczego. Raport ostrzega, że posunięcia protekcjonistyczne ograniczające tę ekspansję nie są efektywnym rozwiązaniem, gdyż podcinają konkurencyjność przedsiębiorstw tych krajów. Wyzwaniem jest przekształcenie globalizacji w sytuację korzystną dla krajów otrzymujących i generujących ten rodzaj inwestycji. Wg. Raportu ważna jest w tym względzie polityka wzmacniająca zdolności innowacyjne obu grup krajów, a także wysiłki w kierunku współpracy międzynarodowej w dziedzinie nauki, technologii i edukacji.

W krajach rozwijających się o słabych lub wręcz nieistniejących zdolnościach innowacyjnych, nierealistyczne byłoby spodziewać się napływu BIZ do BiR w bliskiej przyszłości. Nie powinno to jednak być wymówką dla bezczynności. BiR są warunkiem postępu ekonomicznego i technologicznego i wszystkie kraje powinny myśleć o tym jak zacząć proces tworzenia zdolności innowacyjnych, tym bardziej, że jest to zadanie na lata. Uruchomienie tego procesu jest pierwszym krokiem we właściwym kierunku.

Współpraca międzynarodowa może wesprzeć tworzenie i wzmacnianie systemów innowacji w krajach rozwijających się. Wsparcie jest niezbędne dla systemów edukacji, promocji więzi między publicznymi i prywatnymi BiR, wprowadzania standartów i certyfikatów technicznych i wzmacniania systemów ochrony własności intelektualnej.

Tworzenie zdolności innowacyjnych wymaga czasu, ale jest możliwe jak wskazuje przykład wielu krajów. 20 lat temu nikt nie przypuszczał, że Singapur stanie się ośrodkiem gospodarki opartej na wiedzy a India potęgą technologii informatycznych przyciągającą inwestycje w centra badawcze przez czołowe firmy świata w dziedzinie technologii.

Reasumując, tegoroczny Raport przewiduje dalszy wzrost BIZ z równoczesnym przesunięciem geograficznym w kierunku krajów mniej rozwiniętych. Wysoki poziom BIZ w tych krajach powinien się utrzymać, a inwestycje zagraniczne KTN w BiR powinny nadal rosnąć. UNCTAD tradycyjnie już podkreśla, że polityka narodowa i międzynarodowa ma kluczowe znaczenie dla zwiększenia korzyści z BIZ i podnoszenia poziomu gospodarczego i technologicznego przy pomocy BIZ.

Dziękuję za uwagę.