OBCHODY DZIESIĄTEJ ROCZNICY MIĘDZYNARODOWEGO ROKU RODZINY 2004 r.

Konferencja "Polska Rodzina - wyzwania, działania, perspektywy"

Materiały informacyjne

Raport ONZ "Główne trendy wpływające na rodzinę"

"Major Trends Affecting Families" wydany przez DESA (Departament Spraw Gospodarczych i Społecznych),
Nowy Jork, 2003 r. (fragment)

Rozdział II: RODZINY W KRAJACH EUROPY ŚRODKOWEJ I WSCHODNIEJ - GŁÓWNE TRENDY

Dimiter Philipov

WPROWADZENIE

Transformacja ustrojowa i społeczna w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, która miała miejsce na początku lat dziewięćdziesiątych, przyniosła poważne zmiany w życiu rodziny. Dane ukazują duże zmiany w zakresie trendów wpływających na rodziny, takie jak wzmożone odkładanie w czasie zakładania rodzin (tendencja do zawierania małżeństw i posiadania dzieci w późniejszych latach życia), spadek liczby zawieranych małżeństw i rozpowszechnienie się związków pozamałżeńskich, gwałtowny spadek liczby urodzeń i wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich, głównie w ramach związków pozamałżeńskich. Wzrosła liczba rodzin jednoosobowych w stosunku do całkowitej liczby rodzin i znacząco spadła średnia wielkość rodzin i gospodarstw domowych. Starzenie się ludności spowodowało wzrost udziału starszych rodzin i wdowców. Pojawiło się zjawisko masowych migracji międzynarodowych. W latach dziewięćdziesiątych nastąpił również wzrost w zakresie nieznanych dotąd problemów zdrowotnych. Rozprzestrzenienie się HIV/AIDS nie jest w zasadzie zaskoczeniem i wymaga nowej kultury w zakresie planowania rodziny w regionie, w którym zabiegi przerywania ciąży były główną metodą antykoncepcji. Nieoczekiwany był szybki wzrost zachorowań na choroby przenoszone drogą płciową i inne choroby zakaźne, takie jak gruźlica.

Zmiany w rodzinach były konsekwencją szybkiego przejścia od reżimu totalitarnego do społeczeństwa demokratycznego. Transformacja społeczno-ustrojowa dotknęła wszystkich sfer życia społeczeństwa: politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturowej. Ten poważny proces przekształceń spowodował radykalne zmiany norm społecznych i wartości, w szczególności norm rodzinnych. Dezorganizacja społeczna i poczucie niepewności miały wpływ na proces podejmowania decyzji w rodzinach. Niejednoznaczna sytuacja społeczna przyniosła wzrost zróżnicowanych strategii w zakresie zakładania rodziny. Jednym ze sposobów radzenia sobie w nowej sytuacji było odkładanie najważniejszych zdarzeń w życiu, odmowa faktów nieodwracalnych, takich jak narodziny dziecka oraz zastępowanie zdarzeń, których skutki ciężko odwrócić sytuacjami odwracalnymi, na przykład zastępowanie małżeństwa wspólnym życiem bez ślubu. Dlatego pojawiły się nowe formy rodziny i rozpowszechniły się one szybko w zmieniającej się sytuacji. Wysiłki na rzecz zapewnienia dobrobytu rodzinom obejmowały zwiększoną aktywność gospodarczą, wzrost poziomu wykształcenia i migracji.

O ile niektórzy radzili sobie dobrze w tej nowej sytuacji, inni musieli liczyć na wsparcie społeczeństwa. Jest to najbardziej widoczne w przypadku osób stanu wolnego, samotnych rodziców, rodzin wielodzietnych i osób starszych. Proces transformacji zdezaktualizował polityki społeczne ustanowione w czasach socjalizmu. Opracowanie i udoskonalenie nowej polityki społecznej, która odpowiadałaby potrzebom nowego społeczeństwa wymagało czasu. Dlatego polityki społeczne i polityki rodzinne w szczególności często z opóźnieniem reagowały na potrzeby ludzi. Opóźnienia takie wynikały z konieczności uchwalenia przez parlamenty licznych praw w warunkach szybko następujących zmian społecznych oraz z trudności gospodarczych.

W niniejszym opracowaniu przedstawione są najnowsze trendy mające wpływ na rodziny wraz z ich przyczynami i konsekwencjami. Oprócz trendów specyficznych dla regionu opracowanie bada stopień, w jakim trendy globalne wpływające na rodziny oddziałują na kraje regionu. Opracowanie zawiera zarys szerokiego spektrum problematycznych zagadnień i kwestii, który może się przydać osobom tworzącym politykę w ich staraniach na rzecz dalszego ulepszania polityki rodzinnej.

1. ZMIANY W STRUKTURZE RODZINY

Ludność Europy Środkowej i Wschodniej wykazywała stosunkowo jednolite zachowanie demograficzne przed rozpoczęciem się transformacji ustrojowej, tzn. do końca lat osiemdziesiątych. Zakładanie rodzin charakteryzowało się:

• wczesnym i prawie powszechnym małżeństwem. Ponad 90 procent wszystkich kobiet przynajmniej raz wyszło za mąż i średni wiek zawarcia pierwszego małżeństwa (MAFM - mean age of first marriage) wynosił około 22 - 23 lata. W krajach Europy Zachodniej MAFM był o kilka lat wyższy i nie istniała powszechność - udział kobiet, które choć raz wyszły za mąż był niższy.
• wczesnym i prawie powszechnym urodzeniem pierwszego dziecka. Analogicznie, udział kobiet, które miały przynajmniej jedno dziecko wynosił ponad 90 procent, przy czym pierwsze dziecko rodziło się około rok po zawarciu małżeństwa.
• przewagą modelu rodzin z dwójką dzieci.
• niskim współczynnikiem płodności pozamałżeńskiej.
• wczesnym zakończeniem okresu rodności: prawie 90 procent wszystkich urodzeń miało miejsce przed ukończeniem 30 roku życia. Ukończenie procesu zakładania rodziny odbywało się w młodym wieku.

Ważne odstępstwa od tych trendów ogólnych zostały zaobserwowane pod koniec lat osiemdziesiątych w byłych republikach Jugosławii, byłej Niemieckiej Republice Demokratycznej, na Węgrzech i w Estonii. W tych krajach podczas trwania reżimu socjalistycznego zanotowano brak powszechności i odkładanie zawierania związków małżeńskich. Trendy w byłych republikach Jugosławii, w szczególności w Słowenii, były w dużym stopniu podobne do trendów obserwowanych w krajach Europy Zachodniej.

Te wzory załamały się wraz z początkiem transformacji ustrojowej. Gwałtowne zmiany zaszły w latach dziewięćdziesiątych. W dalszej części tego rozdziału znajduje się opis nowych trendów oraz omówienie ich przyczyn i konsekwencji z perspektywy tworzenia polityki rodzinnej.

TRENDY W ZWIĄZKACH MAŁŻEŃSKICH I ROZWODACH

Tabela 1 przedstawia ogólny współczynnik zawarcia pierwszego małżeństwa przez kobiety (TFMR (total first - marriage rates) - suma współczynników zawarcia pierwszego małżeństwa charakterystycznych dla grup wiekowych, notowanych do 50 roku życia) i średni wiek zawarcia pierwszego małżeństwa (MAFM). TFMR jest miarą okresową poziomu związków małżeńskich, zaś MAFM mierzy ich rozkład.

Zbadajmy najpierw ogólny współczynnik zawarcia pierwszego małżeństwa (TFMR). Dane podane w tabeli wskazują szybki spadek, który był bardziej gwałtowny podczas pierwszej połowy dekady. W drugiej połowie tej samej dekady następował dalszy spadek, jednakże już nie tak gwałtowny. Bliżej 2000 roku TFMR wynosił około dwie trzecie połowy wartości z 1990 roku. Kraje Zachodnich Bałkanów są znów wyjątkiem; spadek TFMR był tu stopniowy i nie tak gwałtowny. Niskie poziomy TFMR osiągnięte w tych krajach około 1990 roku odnotowano później w całym regionie. Spadek ogólnego współczynnika w niektórych krajach, takich jak Armenia, Azerbejdżan czy Gruzja może być częściowo przypisany niepełnej rejestracji związków małżeńskich, które wykraczają poza kompetencje oficjalnych statystyk.

W przypadku średniego wieku zawarcia pierwszego małżeństwa (MAFM) zaobserwowano podobnie gwałtowne zmiany, jednakże w kierunku wzrostowym. Największy wzrost - prawie o trzy lata - zanotowano w Słowenii, w Czechach i w Słowacji (bezprecedensowy roczny wzrost o prawie jedną trzecią roku).

Zmiany w TFMR i MAFM pokazują, że w latach dziewięćdziesiątych miało miejsce odejście od dawnych zachowań. Powszechność zawierania związków małżeńskich, wykazywana przez poziomy TFMR wyższe niż 0,9, zanikła. Wczesne wchodzenie w związki małżeńskie, wskazywane przez wartość MAFM poniżej 22,5 roku życia, ustąpiło miejsca późniejszemu rozpoczynaniu życia rodzinnego. Wysokość obydwu wskaźników zbliżyła się do wartości obserwowanych we wszystkich innych częściach Europy przed i w trakcie lat dziewięćdziesiątych.

Interpretacja tych trendów wymaga pewnych wyjaśnień. Po pierwsze, jak wiadomo z analiz demograficznych, wzrost średniego wieku zawierania pierwszego małżeństwa oznacza odkładanie zawierania związków małżeńskich w czasie. Zjawisko to ma wpływ na szacowanie okresowych wskaźników poziomu, takich jak TFMR. Skorygowanie o efekt odkładania zawierania małżeństw przyniosłoby względny wzrost TFMR. Taka korekta podniosłaby wartości TFMR, lecz wartości te pozostałyby znacznie niższe niż 0,9. Oznacza to, że główne wnioskowanie o rozpadzie tradycyjnego wzoru powszechności związków małżeńskich pozostaje uzasadnione.

Po drugie, w latach dziewięćdziesiątych zanotowano wzrost innych trendów związanych z zakładaniem rodziny, w szczególności wzrost liczby związków pozamałżeńskich. Nie ma oficjalnych statystyk, które wykazałaby rozwój tego trendu, ale warto zanalizować wyniki "Badań nt. płodności i rodziny", które były przeprowadzone w kilku krajach regionu w latach dziewięćdziesiątych.

Dane zawarte w tabeli 2 przedstawiają proporcje kobiet należących do trzech kolejno następujących przedziałów wiekowych, które dokładnie do czasu osiągnięcia wieku 25 lat weszły w pierwszy związek, który był związkiem pozamałżeńskim. Ta proporcja rośnie znacznie w przypadku kobiet młodszych. Jedynym wyjątkiem jest Litwa, gdzie proporcja kobiet w wieku 30-34 lata jest niższa niż w przypadku kobiet w wieku 35-39 lat. W Polsce stosunek ten jest bardzo niski z powodu wagi przykładanej do wartości religijnych w tym kraju.

¹ Projekt "Badania nt. płodności i rodziny" (Fertility and Family Surveys - FFS) został zainicjowany i był kontrolowany przez Wydział ds. Działań na rzecz Ludności (PAU-Population Aktivities Unit) Europejskiej Komisji Gospodarczej (ECE-Economic Commission for Europe) ONZ w Genewie. Badania zorganizowano, aby wspierać prowadzenie międzynarodowych analiz porównawczych i analiz dla poszczególnych krajów, związanych z ostatnimi zmianami i determinantami zakładania rodziny i płodności. Więcej informacji nt. projektu można znaleźć na stronie PAU: http://www.unece.org/ead/pau/ffs/Welcome.htm Opis wyników badań dla poszczególnych krajów można znaleźć w raportach standardowych dla krajów wydanych przez ECE [patrz: FFS SCR (różne lata)].

Inne wyniki wskazują, że w Bułgarii, Rosji, Ukrainie i Mołdowie poziom wolnych związków, tzw. kohabitacji, był znacznie niższy (Philipov, 2003a). Ostatnio przeprowadzone spisy ludności w Bułgarii i Rosji wykazują znaczny wzrost udziału osób żyjących w związkach pozamałżeńskich w porównaniu do wyników wcześniejszych spisów lub badań. Jest możliwe, że liczba państw, w których zanotowano wyraźny wzrost zwiększyła się w końcu lat dziewięćdziesiątych i na początku pierwszej dekady dwudziestego pierwszego wieku. Zjawisko wspólnego życia bez ślubu rozpowszechniło się wyraźnie w całym regionie.

Wspólne życie w związku pozamałżeńskim można rozpatrywać jako zdarzenie konkurencyjne do małżeństwa. Kohabitacja może, choć nie musi, prowadzić do zawarcia małżeństwa w późniejszym terminie. Dlatego wzrost w tym zakresie może w dużym stopniu tłumaczyć spadek TFMR i wzrost MAFM. Forma wspólnego życia bez ślubu najprawdopodobniej utrwali się w regionie, tak jak to miało miejsce w innych krajach europejskich dekadę lub dwie wcześniej.

Kraje regionu nie posiadają szczegółowych statystyk dotyczących zawierania kolejnego związku małżeńskiego. Porównanie danych na temat udziału kolejnych związków małżeńskich z liczbą wszystkich związków małżeńskich pokazuje, że w trakcie lat dziewięćdziesiątych udział ten pozostał w przybliżeniu stały. Dlatego skłonność do zawierania kolejnych związków małżeńskich była bardzo podobna do trendu dla pierwszych małżeństw.

Trendy rozwodów nie ulegały gwałtownym przemianom w latach dziewięćdziesiątych (Dorbitz 2003 r.). Na ich poziom miały wpływ zmiany prawa, których efekt był jedynie tymczasowy. Wysoki ogólny współczynnik rozwodów (TDR- total divorce rate) w wysokości 0,4-0,5 - jeden z najwyższych w Europie - został zanotowany w Estonii, Łotwie i Litwie. Podobne poziomy były notowane w tych krajach przed rozpoczęciem transformacji ustrojowej. Poziom 0,5 oznacza, dla przykładu, że utrzymywanie się przez dłuższy czas takiego reżimu rozwodów prowadziłoby do zerwania około 50 procent wszystkich związków małżeńskich. Wysokie tymczasowe wartości szczytowe zanotowano w 1992 i 1993 roku, kiedy miał miejsce rozpad Związku Radzieckiego. Przed początkiem transformacji ustrojowej ogólny współczynnik rozwodów wzrastał powoli w Czechach, Słowacji i na Węgrzech i osiągnął poziom około 0,35 w Czechach i na Węgrzech oraz 0,25 w Słowacji. Ta skłonność była charakterystyczna dla krajów Europy Zachodniej. W latach dziewięćdziesiątych wartość współczynnika w tych trzech krajach nieznacznie wzrosła. W Bułgarii, Chorwacji, Polsce i Rumunii zanotowano jego wartość poniżej 0,2. W latach dziewięćdziesiątych zachodziły pewne wahania, jednakże poziom 0,2 był rzadko przekraczany.

Trendy zmian w przypadku rozwodów w latach dziewięćdziesiątych zmierzały albo w kierunku nieznacznego wzrostu albo w kierunku utrzymania się poziomu zanotowanego pod koniec lat osiemdziesiątych. Biorąc pod uwagę gwałtowny spadek poziomu związków małżeńskich można wyciągnąć wniosek, że w latach dziewięćdziesiątych miał miejsce względny wzrost rozwodów w porównaniu z małżeństwami. Ogólnie rzecz biorąc, wzorce rozwodów są różne w państwach Europy Środkowej i Wschodniej; inaczej niż w przypadku innych trendów demograficznych.

Tabela 1: OGÓLNY WSPÓŁCZYNNIK ZAWARCIA PIERWSZEGO MAŁŻEŃSTWA (TFMR) i ŚREDNI WIEK ZAWARCIA PIERWSZEGO MAŁŻEŃSTWA (MAFM)

TRENDY PŁODNOŚCI

Spadające wskaźniki urodzeń i rosnąca mediana wieku kobiet rodzących dziecko, według kolejności urodzeń, stanowią inną istotną cechę zmian demograficznych zachodzących w latach dziewięćdziesiątych, które miały wpływ na rodziny. Tabela 3 obrazuje poziom i rozkład czasowy urodzeń przy pomocy współczynnika całkowitej płodności kobiet (TFR - total fertility rates). TFR i mediany wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko (MWPD - mean age at first birth).

W 1990 roku wartość całkowitej płodności w większości krajów regionu była prawie równa lub znajdowała się nieco poniżej poziomu zastępowalności pokoleń. (około 2,1). Kraje Bałkanów Zachodnich - Słowenia, Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina stanowiły wyjątek; w 1990 roku płodność była tam dużo mniejsza. Dziesięć lat później, tj. w 2000 roku, współczynnik całkowitej płodności kobiet miał wartość poniżej 1,4 w całym regionie poza kilkoma krajami bałkańskimi, a mianowicie Albanią, Macedonią oraz Serbią i Czarnogórą. W 1997 roku Bułgaria, zaś w 1998 roku Łotwa, zanotowały najniższy zarejestrowany kiedykolwiek, oprócz czasów wojny, epidemii lub głodu, poziom płodności mierzony współczynnikiem całkowitej płodności kobiet w wysokości 1,09. We wszystkich krajach zanotowano nagły i duży spadek płodności. Był on zazwyczaj duży w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych i w pewnym stopniu ustabilizował się pod koniec dekady. Ten ostatni trend oznacza, że na początku dwudziestego pierwszego wieku płodność była na najniższym poziomie. Nie ma jednak oczekiwanych oznak wzrostu, który by zrównoważył ten spadek. Spadek płodności nie okazał się więc zjawiskiem tymczasowym.

² Ostatnie dane dla Albanii o TFMR pochodzą z 1991 r., zaś o MAFM z 1999 r.; ostatnie dane o obydwu współczynnikach dla Bośni i Hercegowiny pochodzą z 1998 r.; dla byłej NRD z 1997 r. dla Mołdowy z 2001 r. i dla Rosji z 1996 r. ródło: Rada Europy (2001); skorygowany TFMR został oszacowany przez autora. Brak danych dla Ukrainy.

Albania, Armenia, Azerbejdżan i Mołdowa i inne kraje o tradycyjnie wysokim poziomie płodności nie stanowiły tu wyjątku. W tych krajach współczynnik całkowitej płodności spadł o 1 lub więcej, tzn. o ponad jedno dziecko w rodzinie.

Należy zauważyć, że w innych krajach europejskich i na całym świecie wciąż notuje się niskie poziomy całkowitej płodności. Wyjątkowość trendów obserwowanych w Europie Środkowej i Wschodniej polega na niespodziewanie gwałtownym tempie spadku płodności.

W przypadku mediany wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko zaobserwowano podobne zmiany jak w przypadku średniego wieku zawarcia pierwszego małżeństwa (tabela 3). Około 2000 roku wzrosła ona nagle i znacząco o około 1,5 do 2. Nic nie wskazuje na to, że proces ten się zatrzymuje. Wzrost był najgwałtowniejszy w krajach, które jako pierwsze doświadczyły spadku płodności, a mianowicie w byłej Jugosławii, Czechach, na Węgrzech i w Słowacji. Kraje Europy Zachodniej zanotowały podobny wzrost średniej wieku kobiet rodzących pierwsze dziecko i w przypadku niektórych z nich wzrost tego współczynnika w latach dziewięćdziesiątych był równie gwałtowny. Proces ten oznacza, że narodziny pierwszego dziecka są odkładane w czasie. Jest to główna zmiana obserwowana w zestawieniach dla poszczególnych grup wiekowych.

Spadek płodności według kolejności urodzeń miał charakterystyczne cechy, omawiane tu w kontekście całkowitej płodności określanej przez kolejność urodzeń. Współczynnik urodzeń pierwszego dziecka spadł znacząco i ten spadek miał podobną wartość do opisanego spadku całkowitej płodności. Współczynnik płodności całkowitej dla pierwszego dziecka wynosił około 0,9 i więcej przed rozpoczęciem transformacji ustrojowej, co wskazywało na powszechność posiadania przynajmniej jednego dziecka. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych współczynnik spadł poniżej 0,9. Ten trend oznacza załamanie powszechności rodzenia dzieci. Wzrastał poziom dobrowolnej bezdzietności. Spadek liczby urodzeń drugiego dziecka był nieco łagodniejszy, jednakże na tyle duży, by wskazać na załamanie modelu rodzin z dwójką dzieci. W przypadku posiadania trójki i więcej dzieci nie zaistniał podobny spadek. Jest możliwe, że pewna sub-populacja, u której notowano wysokie poziomy płodności w przeszłości utrzymała je, bądź spadek płodności dla tej części nie był tak gwałtowny jak dla całej ludności. Takie sub-populacje mogą obejmować osoby należące do mniejszości etnicznych, np. Romów, osoby mieszkające w danym regionie lub osoby religijne.

Okres transformacji przyniósł gwałtowny wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich (tabela 4). Zmiany były umiarkowane jedynie w krajach byłej Jugosławii: Chorwacji, Macedonii oraz Bośni i Hercegowinie. Udział pozamałżeńskich urodzeń był szczególnie wysoki w Estonii, Łotwie, Słowenii oraz Bułgarii i Gruzji.

Rozpowszechnianie się związków pozamałżeńskich może w dużym stopniu wyjaśnić ten nowy trend w zakresie urodzeń pozamałżeńskich. Urodzenia pozamałżeńskie odbywają się w ramach związku i dzieci mają oboje rodziców, jednakże związek taki nie jest zawierany w taki sam sposób jak małżeństwo. Należy zwrócić uwagę na fakt, że związki pozamałżeńskie nie muszą przypominać tradycyjnych małżeństw zawieranych de facto a nie de jure. Jest możliwe, że niepełna rejestracja małżeństw de facto w Gruzji jest przyczyną notowanego tam wzrostu liczby urodzeń pozamałżeńskich.

Trendy płodności, które pojawiły się w latach dziewięćdziesiątych wyraźnie wskazują na odejście od dawnych zachowań, tak jak to miało miejsce w przypadku zawierania związków małżeńskich. Transformacja społeczna zachodząca we wszystkich krajach regionu spowodowała całkowite odejście od powszechności macierzyństwa, zanik modelu rodziny z dwójką dzieci, wzrost odkładania urodzin dzieci na późniejsze lata życia, późniejsze kończenie procesu zakładania rodziny oraz wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich (często w ramach związków pozamałżeńskich).

Tabela 2: KUMULACYJNY PROCENT KOBIET, KTÓRE W WIEKU 25 LAT ZAWARŁY PIERWSZY ZWIĄZEK, KTÓRY BYŁ ZWIĄZKIEM POZAMAŁŻEŃSKIM

ródło: Tabela 8c z serii FFS (różne lata) dla odpowiednich państw. Dla Estonii: próba rdzennych mieszkańców.

Tabela 3: CAŁKOWITA PŁODNOŚĆ KOBIET I MEDIANA WIEKU KOBIET RODZĄCYCH PIERWSZE DZIECKO

1 - w 1999, 2 - w 1998, 3 - w 1997 i 4 - w 1996 roku

Tabela 4: URODZENIA POZAMAŁŻEŃSKIE NA 100 URODZEŃ OGÓŁEM

ródło: Rada Europy (2001 r.)

ZMIANY W SKŁADZIE GOSPODARSTW DOMOWYCH

Tabela 5 pokazuje zmiany w składzie gospodarstwa domowego przy pomocy dwóch wskaźników: udziału gospodarstw domowych prowadzonych przez jedną osobę oraz średniej liczebności gospodarstw domowych. Wskaźniki te można badać podczas spisów ludności lub ankiet i z tego powodu podaje się je na konkretne lata dla poszczególnych krajów. Dane odnoszące się do okresu po 1990 roku są ubogie, gdyż badania były przeprowadzane rzadko, zaś dane uzyskane ze spisów powszechnych, które odbyły się w latach 2001-2003 wciąż są niedostępne.

Dane wskazują na istnienie tych samych trendów we wszystkich krajach, tzn. wzrost udziału jednoosobowych gospodarstw domowych i spadek średniej liczebności gospodarstw domowych. Informacje dotyczące zmian w latach dziewięćdziesiątych są niewystarczające, by wyciągnąć trafne wnioski, jednakże wydaje się, że zmiany w tym zakresie nie odbiegały bardzo od zmian obserwowanych w poprzednich dekadach.

Zróżnicowane siły demograficzne i ekonomiczne wpłynęły na dynamikę składu gospodarstw domowych. Spadek liczby i odkładanie w czasie urodzeń i małżeństw, jak również nagły wzrost migracji mają bezpośredni wpływ na liczebność gospodarstw domowych i prowadzą do jej spadku oraz do względnego wzrostu liczby jednoosobowych gospodarstw domowych. Umieralność (ze względu na wiek) spadała w ostatnich dekadach. Ponieważ umieralność mężczyzn jest wyższa, liczba wdów stale rosła. Stanowią one istotny udział w liczbie jednoosobowych gospodarstw. Dla przykładu, według spisu ludności z 2001 roku, przeprowadzonego w Bułgarii, udział samotnych kobiet w liczbie jednoosobowych gospodarstw wynosi około 63 procent. Ponad 80 procent z nich miało więcej niż 50 lat, podczas gdy wśród mężczyzn procent ten sięgnął wartości 57.

Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna w pierwszej dekadzie transformacji przyczyniła się do wzrostu kosztów utrzymania gospodarstwa domowego. Żyjąc wspólnie w jednym gospodarstwie domowym ludzie byli w stanie oszczędzać ze względu na redukcję kosztów jednostkowych dzięki wspólnemu ponoszeniu wydatków na elektryczność, wodę i ogrzewanie. Rosnące ceny na rynku mieszkaniowym dodatkowo przeciwdziałały skutkom trendów demograficznych i emigracji. Wpływ tych czynników gospodarczych był łagodzony dzięki panującej w regionie kulturowej tradycji mieszkania w domach wielopokoleniowych.

Niewielka liczba jednoosobowych gospodarstw domowych obejmuje młodych ludzi kontynuujących edukację poza miejscem stałego zamieszkania i którzy mogą sobie pozwolić na mieszkanie w pojedynkę. Wzrost liczby takich osób przyspieszy przyrost jednoosobowych gospodarstw domowych. Należy zauważyć, że studenci mieszkający w akademikach są traktowani jako osoby mieszkające we wspólnych gospodarstwach.

Przed początkiem transformacji czynniki gospodarcze mające wpływ na rozmiar gospodarstwa domowego nie były tak silne. Rozmiar gospodarstw domowych uległ zmianie głównie z powodu procesów demograficznych. W trakcie transformacji waga czynników demograficznych wzrosła, jednakże ich wpływ był umniejszony przez czynniki gospodarcze. Wskaźniki, takie jak te wymienione w tabeli 5, nie mogą ukazać przemian w zakresie czynników wpływających na rozmiar gospodarstw domowych. Złożoność przyczyn wymaga bardziej dogłębnej polityki niż była stosowana w przeszłości.

Można oczekiwać, że w przyszłości czynniki demograficzne będą dalej dominować i spowodują stały spadek rozmiaru gospodarstw domowych i wzrost udziału jednoosobowych gospodarstw domowych.

Samotne rodzicielstwo tradycyjnie rzadko występowało w krajach regionu. Dane pochodzące z raportów "Badań nt. płodności i rodziny" (Fertility and Family Surveys - FFS) dla poszczególnych krajów pokazują, że w czasie badania udział samotnych matek wynosił około 7-8 procent w Czechach, na Węgrzech i w Polsce, 11 procent na Litwie, 18 procent w Estonii (próba rdzennych mieszkańców) i Łotwie. Udział samotnych ojców wynosił poniżej 1 procenta i zazwyczaj zaokrąglał się do 0. Mimo że dane nie pokazują dynamiki samotnego rodzicielstwa jest jasne, że udział kobiet, które samotnie niosą ciężar opieki nad dzieckiem jest znaczący. Tradycyjnie samotne matki mogą polegać na krewnych, a w szczególności na rodzicach i dlatego ten czynnik można łączyć z występowaniem gospodarstw, gdzie trzy pokolenia żyją wspólnie.

Tabela 5: UDZIAŁ GOSPODARSTW JEDNOOSOBOWYCH (W PROCENTACH) ORAZ ŚREDNIA WIELKOŚĆ GOSPODARSTWA DOMOWEGO

Tytuły wierszy w każdym kraju: (1) rok spisu, (2) udział procentowy gospodarstw jednoosobowych, (3) średnia wielkość gospodarstwa

ródło: tabela 2 FFS (różne lata); (a) 2,5-procentowa próba ze spisu z 2001 roku, (b) badanie gospodarstw, (c) Statystyka - Litwa (2001), (d) dane z mikro-spisu.

PRZYCZYNY OSTATNICH TRENDÓW PŁODNOŚCI I ZAWIERANIA ZWIĄZKÓW MAŁŻEŃSKICH

Wyjaśnienie przyczyn i konsekwencji bezprecedensowych zmian wzorów zawierania małżeństw, wspólnego życia, posiadania dzieci i ogólnie zakładania rodziny wymaga systematycznej analizy. Dostępność takiej analizy leży u podstaw zidentyfikowania zagadnień leżących w gestii polityk rodzinnych. Organizacja Narodów Zjednoczonych (1999 r.) przygotowała zwięzłe opracowanie dotyczące spadku płodności w krajach przechodzących transformację gospodarczą i jego związków z czynnikami politycznymi, gospodarczymi i społecznymi.

Demografowie podają dwa główne podejścia teoretyczne, które są istotne dla zrozumienia przyczyn nagłego pojawienia się nowych trendów demograficznych. Jedno z nich opiera się na wpływie czynników gospodarczych, drugie na zmianach światopoglądowych. Obydwa podejścia pokrywają się w zakresie wagi przykładanej do otoczenia społecznego, w tym do takich kwestii jak dezorganizacja społeczna, kapitał społeczny i więzi społeczne.

Podejście ekonomiczne (Becker 1991 r. i inne prace tego autora) podkreśla wagę zmian w bezpośrednich i pośrednich kosztach posiadania dzieci. W kontekście transformacji ustrojowej w Europie Środkowej i Wschodniej odnosi się to do nagłego spadku dobrobytu wraz z początkiem przekształceń. W latach dziewięćdziesiątych mieszkańcy regionu doświadczyli ogólnego spadku wysokości dochodu, zubożenia wielu osób i wzbogacenia się nielicznej grupy, wzrostu stopy bezrobocia i wydłużenia godzin pracy wykonywanej w dwóch lub więcej miejscach pracy. Wielu ludzi nie doświadczyło biedy, ale czuli się oni zubożeni i zaczęli się martwić niskimi zarobkami w stosunku do nakładu pracy. Dlatego wzrosło relatywne zjawisko ubóstwa. Ceny towarów i usług związanych z utrzymaniem gospodarstwa i rodziny wzrosły, dlatego ludzie raczej odkładali zakładanie rodzin w czasie. Ten wzrost był związany również z wydatkami na opiekę nad dzieckiem. Bezpośrednie koszty posiadania dzieci wzrosły. Pośrednie koszty również się zwiększyły z powodu wzrostu cen za inne towary i usługi. Alternatywne koszty opieki nad dzieckiem wzrosły, ponieważ obniżenie zarobków zmusiło ludzi do cięższej i wydłużonej pracy w celu utrzymania poziomu życia, do którego przywykli. W rzeczywistości w rzadkich przypadkach koszty alternatywne zmniejszyły się - w sytuacjach, gdzie dochód męża był szacowany jako wystarczający dla rodziny i żona mogła poświęcić więcej czasu na prace domowe i wychowywanie dzieci. Ogólnie mówiąc, wzrost bezpośrednich i pośrednich kosztów posiadania dzieci spowodował odkładanie a następnie zaniechanie posiadania dzieci. Skutek wzrostu kosztów i spadku zarobków był podobny w przypadku podejmowania decyzji o zawieraniu małżeństwa.

Teoria ekonomiczna zakłada, że strukturalne zmiany rynku pociągają za sobą zmiany na rynku pracy. Prowadzi to do wzrostu zapotrzebowania na nowe zawody wymagające odpowiedniego wykształcenia, a w związku z tym do restrukturyzacji kapitału ludzkiego. Zmiany te prowadzą do zaangażowania się wielu młodych ludzi w kształcenie. To z kolei ma wpływ na decyzje dotyczące zakładania rodziny poprzez odkładanie nieodwracalnych, ważnych zdarzeń (faktów) życiowych, takich jak zawarcie małżeństwa, czy posiadanie i wychowywanie dzieci, które mogłyby utrudnić zdobywanie wiedzy. Osoby, którym udało się znaleźć dobrze płatną pracę były w podobnej sytuacji i były raczej skłonne odłożyć w czasie te nieodwracalne zdarzenia.

Pogarszająca się sytuacja gospodarcza jest związana ze wzrostem poczucia niepewności gospodarczej. Rodziny posiadające odpowiedni dochód jednego dnia nie mają pewności, czy będą go posiadać nazajutrz. Poczucie niepewności ma wyraźny wpływ na podejmowanie decyzji, szczególnie tych dotyczących nieodwracalnych zdarzeń, takich jak małżeństwo lub posiadanie dzieci. Racjonalny decydent jest skłonny odłożyć takie zdarzenia do czasu zmniejszenia się poczucia niepewności. Dlatego zawieranie małżeństw i posiadanie dzieci było odkładane w czasie. Ponieważ rozwiązanie związku nieformalnego jest łatwiejsze niż uzyskanie formalnego rozwodu, związki pozamałżeńskie szybko zastąpiły małżeństwo. Utrzymywanie związków nieformalnych rozpowszechniło się jako akceptowana forma rodziny, a posiadanie dzieci w takich związkach również stało się częste.

Stąd trudności ekonomiczne doświadczane przez większą część ludności regionu spowodowały odkładanie i spadek ilości zawieranych małżeństw i urodzeń, zastępowanie małżeństwa wspólnym życiem bez ślubu i wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich.

Zmiany światopoglądowe stanowią bazę dla drugiej podstawowej teorii wyjaśniającej procesy demograficzne zachodzące ostatnio w Europie Środkowej i Wschodniej. Ten pogląd opiera się na istotności zmian norm społecznych i wartości występujących przed i po rozpoczęciu się transformacji ustrojowej. Zmiana światopoglądu została zanotowana we wszystkich częściach Europy. Spowodowała ona rozwój nowych trendów demograficznych, nazywanych również drugim przejściem demograficznym (Leasthaeghe i van de Kaa, 1986 r. i van de Kaa, 1987 r.). Główne kierunki zmian światopoglądowych obejmują długoterminowe zeświecczenie, wzrost indywidualizmu, wyrównanie ról płci, wzrost autonomii kobiet, wzrost tolerancji dla opinii i preferencji innych osób, itp. (Leasthaeghe i Surkyn, 1998 r. i Leasthaeghe i Surkyn 2001 r.). Wzrost tolerancji pomógł rozpowszechnić się nowym formom rodziny, takim jak związki pozamałżeńskie i posiadanie dzieci w takich związkach. Wzrost autonomii kobiet pomógł im się uniezależnić od mężczyzn dzięki posiadaniu własnego dochodu. Dlatego mogły one odkładać zawieranie związków małżeńskich i posiadanie dzieci i często wybierały taką sytuację w wyniku rosnącej chęci uczestniczenia w procesie pracy.

Zmiany światopoglądowe w Europie Środkowej i Wschodniej rozwijały się własnym trybem. Reżim totalitarny nie tolerował wszystkich zmian, jednakże popierał zeświecczenie i wzrost autonomii kobiet. Zmiana światopoglądu rozpoczęła się przed transformacją ustrojową, mimo że jej konsekwencje w rozumieniu indywidualnego podejmowania decyzji były hamowane przez reżim. Rozpad systemu niedemokratycznego pozwolił na przyspieszone rozpowszechnianie się nowych norm i wartości, tak jak to miało miejsce w innych częściach Europy, jednakże w dużo szybszym tempie. Dlatego wpływ tej zmiany na trendy demograficzne był większy niż w Europie Zachodniej.

To głównie te przemiany spowodowały wcześniejszy początek i większą jednolitość zmian trendów demograficznych zanotowanych w Słowenii, Chorwacji i w pewnym stopniu na Węgrzech. Zmiany światopoglądowe implikują, że rozpowszechnianie się nowych form rodziny, takich jak związki pozamałżeńskie, samotne rodzicielstwo lub bezdzietność, wzrosło w wyniku zmian zachowań, które są akceptowane przez społeczeństwo, w którym dominuje tolerancja. Tradycyjne normy społeczne ustąpiły miejsca nowym wzorcom. O ile w Europie Zachodniej zmiana norm następowała stopniowo, przez wiele dekad, według teorii światopoglądowej zmiana ta w Europie Środkowej i Wschodniej przebiegła w niespotykanie szybkim tempie, w przeciągu kilku lat.

Bliższe przyjrzenie się transformacji społecznej zaobserwowanej w regionie pozwoli wyjaśnić te sytuację. Początek transformacji ustrojowej wyznaczył odejście od dawnej ideologii, która narzuciła własne normy i wartości. Demokratyczne rządy nie od razu zastąpiły były reżim. Wprowadzenie demokracji mogło jedynie następować stopniowo poprzez znaczące zmiany w systemie politycznym, gospodarce, społeczeństwie i kulturze. Stare normy i wartości nie mogły być natychmiast zastąpione nowymi. Nastąpił okres próżni społecznej - czas braku norm i dezorganizacji społecznej. Z jednej strony brak norm przyczynił się do łatwiejszego rozpowszechniania się nowych zachowań, ponieważ nie korzystano ze starych norm, by je przeciwstawić nowym. Z drugiej strony brak norm zmniejszył umiejętność radzenia sobie w życiu. Ludzie mieli mniej wskazówek przy dokonywaniu wyborów. To spowodowało wzrost niepewności społecznej, co wzmocniło efekt niepewności gospodarczej. Dlatego społeczna dezorganizacja przyczyniła się do rozwoju nowych trendów demograficznych podobnie jak zmiana światopoglądu.

W takiej sytuacji ludzie nie mogą polegać na przechodzących transformację instytucjach społecznych, państwowych czy samorządowych. Mogą liczyć na więzi społeczne, aby uzyskać różne formy wsparcia. Jeśli dana osoba jest w stanie zmobilizować wsparcie od grupy przyjaciół lub krewnych, może mieć ona większą nadzieję na pokonanie problemów ekonomicznych i poczucia niepewności. Dlatego możliwość uzyskania wsparcia od innych nabiera wysokiej wagi w radzeniu sobie w życiu. Ludzie gromadzą tzw. "ludzki kapitał" na poziomie jednostkowym. Dla przykładu ktoś może polegać na pomocy swojego "ludzkiego kapitału" przy budowie domu, wychowywaniu dzieci lub szukaniu pracy. Im wyższy kapitał społeczny, tym większa szansa na lepsze radzenie sobie z problemami życiowymi. Osoby posiadające duży kapitał społeczny są bardziej skłonne do zawierania małżeństw lub posiadania dzieci. Z badania Philipova (2003b) wynika, że w Bułgarii i Rumunii wzajemne ofiarowanie pomocy przez przyjaciół i krewnych wpływa pozytywnie na chęć posiadania drugiego dziecka.

Kapitał społeczny jest tutaj rozpatrywany na poziomie jednostkowym. Na poziomie społeczności, instytucji czy organizacji, bądź na ogólnym poziomie społeczeństwa, kapitał społeczny pomniejszył się w wyniku dezorganizacji społecznej i przekształceń instytucji podczas procesu transformacji (Rose i in., 1997 r.).

Ten krótki zarys głównych teorii dotyczących nowych trendów demograficznych w zakresie zakładania rodziny wskazuje na istnienie wielu czynników wywierających podobny wpływ na rodziny. Okazuje się, że odpowiednie polityki rodzinne muszą brać pod uwagę zagadnienia sytuacji ekonomicznej rodzin; chęć członków rodzin do dalszego kształcenia się i zdobywania specjalizacji, zmianę norm i wartości mających wpływ na rodzinę, oddziaływanie dezorganizacji społecznej przynajmniej na niektóre grupy ludności oraz budowanie i gromadzenie ludzkiego kapitału. Te kwestie wymagają rzetelnej analizy, zarówno w celu określenia właściwych grup ludności, na które mają one wpływ, jak również w celu ustalenia odpowiednich instrumentów polityki. Niestety literatura w tym zakresie jest uboga.

2. WZROST MIGRACJI

W czasie trwania reżimu totalitarnego migracje międzynarodowe były zdominowane głównie przez ruchy polityczne, tak jak to miało miejsce w Czechach w 1968 roku i późniejszych latach oraz przez ruchy etniczne, jak na przykład powojenny powrót rdzennych Niemców z Czechosłowacji, Polski i byłego Związku Radzieckiego. W latach osiemdziesiątych nastąpił nagły wzrost emigracji głównie z byłej NRD i Polski, nie tylko z przyczyn politycznych, ale również z ekonomicznych. W końcu lat osiemdziesiątych, a w szczególności na początku transformacji na początku lat dziewięćdziesiątych zanotowano nagły wzrost migracji w większości krajów regionu. Migracja ze względów etnicznych miała miejsce głównie w przypadku nowo tworzących się państw. Ruchy na dużą skalę występowały w nowych państwach powstałych po rozpadzie Związku Radzieckiego. Przykładem jest powrót Rosjan do Rosji. Analogiczne ruchy obserwowano w krajach byłej Jugosławii oraz pomiędzy Czechami i Słowacją. Duże grupy rdzennych Niemców powróciły do Niemiec z Ukrainy, Rosji i Rumunii. Około 300 tysięcy rdzennych Turków, żyjących w Bułgarii opuściło ten kraj w latach 1989-1990, aby osiedlić się w sąsiadującej Turcji, przy czym dwóch na trzech z nich powróciło w przeciągu następnych 2-3 lat. Ruchy migracyjne na tle etnicznym wciąż występują, lecz z gwałtownie malejącą intensywnością. Oprócz tych ruchów, w trudnych czasach wojny domowej w republikach byłej Jugosławii i republikach kaukaskich miał miejsce duży napływ azylantów i uchodźców (Fassman i Munz, 1994 r.).

Migracja ekonomiczna była ograniczona przepisami prawnymi w krajach, które przyjmowały imigrantów z Europy Środkowej i Wschodniej. Te restrykcje spowodowały wzrost nielegalnej imigracji. Otwarcie granic umożliwiło wielu młodym osobom kontynuowanie kształcenia w krajach Europy Zachodniej. Oficjalnie nie są oni traktowani jako imigranci, jednakże po skończeniu studiów niektórzy z nich wolą szukać pracy poza krajem pochodzenia.

W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych migracja międzynarodowa zmniejszyła się, szczególnie w przypadku migracji na tle etnicznym oraz ruchów azylantów i uchodźców. Wśród różnych rodzajów migracji na znaczeniu zyskała migracja zarobkowa. Ponieważ po rozpoczęciu się ruchów migracyjnych na dużą skalę wiele rodzin rozdzieliło się, łączenie rodzin, traktowane jako powód migracji, również nabrało tempa. Ogólnie mówiąc napływ imigrantów z Europy Środkowej i Wschodniej do krajów zachodnich (szczególnie Europy Zachodniej) był znacznie mniejszy niż tego oczekiwano na początku lat dziewięćdziesiątych.

Rejestracja migracji międzynarodowych stanowi poważny problem w krajach regionu, choć inne kraje europejskie napotykają ten sam problem. Ponadto w niektórych krajach oficjalne statystyki łączą dane dotyczące migracji długoterminowej z danymi o migracjach wahadłowych. Nielegalna imigracja jest ogromna. Siatki przestępcze nie są wykrywane i przemycają ludzi, szczególnie niewykwalifikowanych robotników do krajów Unii Europejskiej. Ten trend, nazwany "prywatyzacją emigrantów", wzrasta (Pflegerl, 2002 r.), szczególnie w sytuacji, gdy imigranci traktują kraje Europy Środkowej i Wschodniej jako kraje tranzytowe. Dlatego uważa się, że rzeczywista liczba osób migrujących jest znacznie wyższa od podawanej w oficjalnych statystykach.

Tabela 6 przedstawia liczby imigrantów i emigrantów w 1998, 1999 i 2000 roku dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej posiadających takie dane. Ostatnia kolumna podaje liczbę ruchów, to jest sumę imigracji i emigracji na tysiąc osób w przeciągu trzech lat. Ten wskaźnik jest surową miarą udziału ludności dotkniętej migracją. W rzeczywistości rodziny są dotknięte ruchami międzynarodowymi niezależnie do tego, czy ruchy te mają charakter emigracji czy imigracji.

Dane z tabeli 6 pokazują, że udział ruchów w przeciągu trzech lat wynosi 9,1 na tysiąc osób w całym regionie (ostatnia kolumna). Udział ten jest wysoki w Chorwacji, Słowenii, Rosji i Białorusi. Dane te to szacunki minimalne. Oczekuje się, że ten udział znacząco wzrośnie, jeśli rozważy się efekt nie zarejestrowanej i nielegalnej migracji oraz okres dłuższy niż trzy lata. Dla przykładu, badanie przeprowadzone na Ukrainie (Frejka i in. 1999 r.) wykazało, że w 30-40 procentach gospodarstw domowych mieszkała przynajmniej jedna osoba, która uczestniczyła w przynajmniej jednym wyjeździe za granicę (wliczono tu migracyjne wahadłowe ruchy ekonomiczne).

O ile tabela 6 odnosi się do migracji, liczebność populacji dotkniętej w jakiś sposób zjawiskiem migracji międzynarodowej jest znacząco wyższa. Obejmuje ona różne osoby, które same nie migrują, takie jak rodzina czy członkowie gospodarstwa domowego, przyjaciele i krewni, koledzy i sąsiedzi, którzy są członkami grona społecznego migranta. Osoby migrujące są związane z członkami swojego grona społecznego zróżnicowanymi więzami wsparcia. Może to dotyczyć więzów ekonomicznych, czy nawet przepływu informacji na temat miejsca pobytu.

Nie tylko migracje międzynarodowe mają wpływ na życie rodziny. Duża część migracji wewnętrznych wywiera podobny wpływ, szczególnie w przypadku, gdy życie osobno trwa dłuższy czas. Dane dla krajów Wspólnoty Niepodległych Państw pokazują, że migracje wewnętrzne są od 5 do 10 razy większe od migracji międzynarodowych (Demoscope 64, 2001 r.). Dlatego liczba rodzin, krewnych i przyjaciół dotkniętych migracją może wzrosnąć kilka razy dla migracji wewnętrznych, w porównaniu z danymi z tabeli 6.

Badania na temat emigracji przeprowadzone w Polsce i Ukrainie (Frejka i in., 1998 r. i Frejka i in., 1999 r.) pokazują, że głównym powodem migracji jest sytuacja ekonomiczna rodziny. Emigracja okazała się skuteczną strategią radzenia sobie w latach dziewięćdziesiątych, kiedy to prawie wszystkie kraje regionu doświadczały poważnych problemów gospodarczych. Oczekuje się, że poziom emigracji spadnie, kiedy standard życia w krajach Europy Środkowej i Wschodniej poprawi się. Te kraje mogą stać się atrakcyjne dla imigrantów z krajów mniej rozwiniętych.

Wyniki tych dwóch badań pokazują, że duża grupa emigrantów posiada wykształcenie wyższe od przeciętnego. Jest to szczególnie wyraźne, kiedy rozważana jest migracja długoterminowa. Większość osób, które wyjeżdżają z kraju, to osoby młode w przedziale wiekowym 20-35 lat. Udział migrujących mężczyzn w wieku 15-19 w Polsce jest szczególnie wysoki (Iglicka, 2001 r.).

Emigracja ma wiele pozytywnych i negatywnych aspektów dla ludności kraju pochodzenia. Po stronie pozytywnej wymienić możemy wkład w rozpowszechnianie innowacyjnej wiedzy i umiejętności. Emigranci mogą później powrócić do kraju ze zwiększonym kapitałem ludzkim i finansowym. W przypadku życia społecznego migranci przyczyniają się do rozpowszechniania się norm i wartości charakterystycznych dla społeczeństwa demokratycznego. W ten sposób wspomagają włączenie się ludności krajów Europy Środkowej i Wschodniej do europejskiego systemu wartości i w ogólnie rozumiany proces globalizacji. Do negatywnych można zaliczyć fakt, że emigranci posiadający wyższe wykształcenie i/lub doświadczenie mogą być wartościowi dla kraju lub społeczności, z której pochodzą. Jest to zjawisko drenażu mózgów. Podczas gdy emigranci rozwiązują prywatne problemy, ich wyjazd tworzy problemy dla społeczeństwa, które zainwestowało w ich edukację i rozwój kariery.

Migracje wpływają na rodziny pod względem gospodarczym, psychologicznym i kulturowym. W kontekście ekonomicznym rodziny mogą odczuwać brak wkładu emigranta do budżetu rodziny. Z drugiej strony emigranci, którym uda się podnieść zarobki w miejscu pobytu, mogą wysyłać pieniądze do domu. Łączenie się rodzin może napotkać trudności z powodu konieczności zakupu mieszkania i jego wyposażenia. W kontekście psychologicznym rodziny cierpią z powodu rozłąki. Stres może spowodować konflikty rodzinne lub, odwrotnie, wzmocnić więzi. W aspekcie kulturowym emigranci znajdują się w nowym, często obcym otoczeniu społecznym. Muszą się zintegrować z nowym otoczeniem społecznym poprzez przystosowanie się do zwyczajów lokalnych, tradycji i norm oraz naukę obcego języka. Różnice kulturowe prowadzą do tworzenia się grup emigrantów, w których spotykają się ludzie przynależący do tej samej kultury. Uczestnictwo w takich grupach może przedłużyć proces integracji z nowym społeczeństwem, ale może też go wzmocnić dzięki wymianie informacji na temat lokalnej społeczności.

Te tematy odnoszą się do migracji i polityk rodzinnych. Głównym osiągnięciem w odniesieniu do tych polityk na szczeblu międzynarodowym jest uznanie za priorytetową kwestii łączenia rodzin. Innym osiągnięciem na tym polu jest wspieranie imigrantów i ich rodzin w zakresie integracji z nowym społeczeństwem. Przykładami są pomoc w nauce nowego języka, zapewnienie dostępu do szkół, szkolenia zawodowego, przedszkoli i ubezpieczenia społecznego. Wsparcia dostarczają też grupy emigrantów należących do tej samej grupy kulturowej. Pozwalają one zachować wyższy kapitał ludzki podczas procesu integracji. Należy zachęcać emigrantów do powrotu do krajów Europy Środkowej i Wschodniej, ponieważ starzenie się ludności oraz niska płodność doprowadzi do spadku liczebności siły roboczej i wzrostu ciężaru utrzymania osób starszych. Powrót może być promowany dzięki zastosowaniu różnych instrumentów gospodarczych, na przykład oferowaniem ulg podatkowych lub kredytów niskooprocentowanych oraz instrumentów ułatwiających przystosowanie się powracających emigrantów.

Wiele z państw Europy Środkowej i Wschodniej stanie się członkami Unii Europejskiej. Inne przewidują nawiązanie z nią bliższych więzi. W każdym przypadku migracja przyczyni się do konwergencji dwóch części Europy. Dlatego temat integracji imigrantów w globalizującym się świecie zyska na wadze w politykach rodzinnych.

Tabela 6: IMIGRANCI I EMIGRANCI W LATACH 1998, 1999, 2000

¹ dane dla Ukrainy z 2001 roku

² w tej kolumnie znajduje się liczba ruchów (imigracje + migracje) na tysiąc osób danej populacji za okres 3 lat. W sytuacji gdy były dostępne dane za okres krótszy niż 3 lata, roczna średnia była mnożona przez 3.

ródło: Rada Europy (2001 i inne lata), z wyjątkiem Ukrainy. Brak danych lub ubogie dane dla krajów nie umieszczonych w tabeli. Ukraina: Demoscope Daily (dziennik Demoskop), nr 64, 2001. Dane opublikowane w rocznikach Rady Europy dla Ukrainy najwyraźniej zawierały dane dotyczące ekonomicznej migracji wahadłowej i były niekompatybilne z danymi dla innych krajów.

3. STARZENIE SIĘ LUDNOŚCI I PRZECHODZENIE NA EMERYTURĘ

Od wielu dekad starzenie się ludności jest traktowane jako problem o charakterze demograficznym. Na początku pojawił się on w krajach Europy Zachodniej, później również w Europie Środkowej i Wschodniej. Proces starzenia się ludności wciąż trwa i będzie trwał w kolejnych dekadach (tabela 7 obrazuje starzenie się w krajach Unii Europejskiej i krajach Europy Środkowej i Wschodniej). Wywiera on różne wpływy na gospodarkę i systemy zabezpieczenia społecznego. Współczesne problemy związane ze świadczeniami emerytalnymi są tu wyraźnym przykładem.

Starzenie się ludności jest konsekwencją obniżającej się umieralności i spadku liczby urodzeń. Niska umieralność prowadzi do wzrostu liczby osób, które dożywają późnego wieku. Zwiększa się udział grup osób w starszym wieku w strukturze ludności w porównaniu do grup osób młodszych. Spadek płodności ma tu również wpływ. Zwężając spód piramidy ludności, sprawia, że grupy osób starszych zwiększają się.

Proces starzenia się ludności wystąpił w ostatnich dekadach we wszystkich krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Szeroką analizę problemu znajdziemy w pracach Stolnitza (1992 r., 1994 r.). Proces ten stał się szczególnie intensywny wraz z gwałtownym spadkiem płodności, który następuje od 1990 roku. W przeciągu jedynie 10 lat udział młodej ludności w wieku 0-14 lat spadł o kilka punktów we wszystkich krajach oprócz Albanii i Chorwacji. Umieralność nie zmieniła się znacząco w trakcie tej samej dekady, z wyjątkiem gwałtownego wzrostu zgonów osób dorosłych zanotowanego w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych w większości krajów byłego Związku Radzieckiego. Wkład spadku liczby zgonów w starzenie się ludności jest drugorzędnej wagi w porównaniu do wpływu gwałtownego spadku płodności. Proces starzenia się jest zilustrowany w tabeli - widoczny jest duży wzrost udziału grupy osób w wieku 65 lat i więcej, obserwowany we wszystkich krajach.

Starzenie się ludności niesie ze sobą poważne problemy gospodarcze i społeczne. Ponieważ proces ten rozpoczął się wcześniej w krajach Europy Zachodniej, kraje Europy Środkowej i Wschodniej mogą się spodziewać pojawienia się tych samych problemów. Główne problemy natury gospodarczej dotyczą starzenia się siły roboczej i zabezpieczenia społecznego. Ogólnie rzecz biorąc wzrost liczby osób starszych powoduje trudności nie tylko w kontekście świadczeń emerytalnych. Starzy ludzie wymagają więcej opieki zdrowotnej i domowej, i dlatego wzrost ich liczby powoduje coraz większe obciążenie systemu ubezpieczeń społecznych. Tabela 7 obrazuje zmiany współczynnika zależności w okresie 10 lat. Wzrósł on średnio o 2,3 punktu i w 2000 roku jego wartość przekroczyła 20 procent w prawie połowie państw, co oznacza, że 20 osób w wieku 65 lat lub więcej będzie korzystać ze składek na ubezpieczenie społeczne 100 osób w wieku 16-64 lata. Nawet jeśli płodność zacznie nagle i gwałtownie rosnąć, efekt takiego wzrostu na współczynnik zależności będzie nieodczuwalny przez 15-20 lat. W obliczu konsekwencji procesu starzenia się ludności nie można odkładać działań polityki społecznej i rodzinnej.

Na poziomie makro społeczeństwo doświadcza obciążenia związanego z opieką nad osobami starszymi. Niesprzyjające okoliczności na poziomie makro powodują, że wzrasta waga rodziny i gospodarstwa domowego (poziom mikro), traktowanego jako jednostka, która może zapewnić opiekę jego starszym członkom. Twórcy polityki mogliby skierować część instrumentów raczej na pomoc rodzinom opiekującym się osobami starszymi, niż kierować fundusze na systemy ubezpieczenia społecznego na szczeblu makro. Takie podejście może być szczególnie korzystne w wielu krajach Europy Środkowej i Wschodniej, gdzie panuje tradycja kulturowa utrzymywania bliskich więzi wielopokoleniowych.

Omawianie zagadnień związanych ze starzeniem się i rodziną wymaga rozważenia zróżnicowania procesu starzenia się pod względem płci. Kobiety żyją dłużej od mężczyzn. W Europie Środkowej i Wschodniej przeciętna długość życia mężczyzn w 2000 roku wyniosła 69,3, zaś współczynnik ten dla kobiet wyniósł 76,9 (WHO, 2002 r.). Kobiety żyją średnio o 7,6 lat dłużej niż mężczyźni. Ta różnica jest związana zazwyczaj ze śmiercią partnera. Dlatego liczba wdów w starszym wieku jest bardzo wysoka. Różnice w procesie starzenia się populacji osób starszych odnoszą się głównie do osób starszych i najstarszych, mających powyżej 85 lat. Ten wzrost odnosi się do liczb bezwzględnych i względnych. Rodziny (gospodarstwa domowe) mogą zapewnić wsparcie ekonomiczne, społeczne i psychologiczne swoim starszym członkom.

Z drugiej strony osoby starsze opiekują się dziećmi i chorymi członkami rodziny. Pomoc osób starszych, które są sprawne fizycznie, może być ogromna. Dziadkowie często pomagają w dużym stopniu wychowywać i kształcić młodsze generacje. Doświadczenie życiowe osób starszych może zaoferować wartościowe podejście do różnych problemów, z którymi borykają się młode osoby.

Zapewnianie wsparcia ekonomicznego i społecznego przez rodzinę staje się imperatywem w większości państw Europy Środkowej i Wschodniej. W latach dziewięćdziesiątych, po zniesieniu systemu gospodarki planowanej centralnie, zreformowano system funduszów emerytalnych. W chwili obecnej fundusze te są niskie i nie są w stanie pokrywać potrzeb emerytów. Dla wielu emerytów wysokość świadczenia jest niższa od minimalnego poziomu potrzebnego na utrzymanie się, a perspektywa podwyższenia się świadczeń w najbliższej przyszłości jest nikła. Sytuacja jest podobna dla innych aspektów zabezpieczenia społecznego, na przykład w odniesieniu do opieki zdrowotnej. Dlatego osoby starsze, aby przeżyć, są zmuszone polegać na najbliższych krewnych. Ta sytuacja pozwala utrzymywać tradycyjne bliskie więzi między starszą i dorosłą generacją, przy czym towary i usługi przepływają w obu kierunkach - osoby starsze zapewniają opiekę nad wnukami, wykonują prace domowe i oferują zamieszkanie młodszym członkom rodziny.

Umieszczanie osób starszych w domach opieki oraz innych instytucjach dla osób starszych jest ograniczone z powodu braku takiej tradycji oraz w wyniku problemów ekonomicznych doświadczanych przez społeczeństwo w czasie transformacji ustrojowej. W niektórych państwach umieszczenie osoby starszej w domu opieki jest traktowane jako napiętnowanie; dorosłe dzieci mogą być uważane za nieczułe. Instytucjonalizacja może być przydatna w sytuacji, gdy zawodzą inne środki.

Osoby w starszym wieku odchodzą z miejsca pracy, zmieniając w ten sposób znacząco zasięg więzów społecznych. Znajdują się w nowym otoczeniu społecznym, do którego muszą się przystosować. Również w tym przypadku rodzina oraz dobrzy przyjaciele, krewni i sąsiedzi mogą im pomóc przystosować się do nowego położenia. Społeczności mogą zapewnić wartościowe wsparcie, organizując różne spotkania i uroczystości dla osób starszych i ich rodzin. Dlatego kapitał społeczny może być bardzo ważny.

Ta ostatnia kwestia jest związana z fizycznym i psychicznym aspektem wsparcia rodziny dla osób starszych (Davey, 2000). Osoby starsze zmieniają się pod względem fizycznym. Są one narażone na długotrwałe choroby związane z późnym wiekiem, które negatywnie wpływają na możliwość wykonywania przez nie codziennych czynności. W krajach Europy Środkowej i Wschodniej usługi pomocy społecznej są świadczone w wyjątkowych sytuacjach - osobom ubogim lub samotnym. Jednakże zazwyczaj to właśnie rodzina zapewnia wsparcie w zakresie opieki zdrowotnej.

W kontekście psychologicznym, osoby starsze czują się zrozpaczone z powodu licznych zmian zachodzących w ich życiu, takich jak przejście na emeryturę lub utrata zdolności do wykonywania codziennych czynności. Szczególnie bolesna jest utrata współmałżonka. Może ona często powodować depresję. Rodzina jest w stanie pomóc osobie starszej walczyć ze stresem, wspierając ją w procesie przystosowania się do zmieniającej się sytuacji życiowej.

Można stwierdzić ogólnie, że w oparciu o tradycyjne więzi wielopokoleniowe rodzina jest w stanie zapewnić duże i skuteczne wsparcie swoim starszym członkom i na odwrót. Dlatego polityki ukierunkowane na polepszenie dobrobytu osób starszych powinny uważnie równoważyć instrumenty opracowane dla rodzin z instrumentami przeznaczonymi do zastosowania na szczeblu społeczności i na szczeblu makro/społecznym. Do tej pierwszej grupy można zaliczyć urlop, zasiłek na opiekę nad osobą starszą, ulgi podatkowe itp. Druga grupa instrumentów obejmowałaby większe zróżnicowanie instytucji opieki nad osobami starszymi i usług socjalnych, w tym obowiązkową pracę w takich instytucjach w zastępstwie służby wojskowej.

Tabela 7: ROZKŁAD LUDNOŚCI W TRZECH DUŻYCH GRUPACH WIEKOWYCH ORAZ WSPÓŁCZYNNIK ZALEŻNOŚCI OSÓB STARSZYCH (UDZIAŁ OSÓB W WIEKU 65 LAT I WIĘCEJ W STOSUNKU DO OSÓB W WIEKU 15-64) W PROCENTACH

1 - dane za 1991, nie za 1990 rok
2 - dane za 1999, nie za 2000 rok
3 - dane za 1998, nie 2000 rok

źródło: Światowa Organizacja Zdrowia (2002)

4. PANDEMIA HIV/AIDS

Przed początkiem transformacji ustrojowej obywatele krajów Europy Środkowej i Wschodniej mieli jedynie ograniczone kontakty z resztą świata. Kiedy rozpoczęła się transformacja otworzyły się granice i wzrosła liczba podróży w granicach oraz poza region. Te podróże mogły ułatwić pojawienie się i rozprzestrzenienie się zachorowań na HIV/AIDS. Tabela 8 pokazuje roczną zapadalność na HIV/AIDS.

Liczba nowych pacjentów HIV-pozytywnych, notowanych w każdym roku, jest niska w porównaniu do krajów Europy Zachodniej. Ogólna liczba zachorowań z lat 1991-1999 jest również niewielka, gdy porównamy ją z całkowitą liczebnością ludności w kraju. Zapadalność na AIDS jest niższa niż całkowita liczba nowych przypadków HIV-pozytywnych: liczba klinicznie zdiagnozowanych przypadków w tym samym okresie, według tego samego źródła, wynosi 11,328. Według tych danych wydaje się, że problem jest łatwy do opanowania i że występuje mniejsze zagrożenie pandemii HIV/AIDS niż ma to miejsce w innych regionach świata.

Jednakże to, co teraz wydaje się problemem łatwym do opanowania może przekształcić się w sytuację, która wymknie się spod kontroli. Specjaliści uważają, że oficjalne statystyki zaniżają znacząco rzeczywistą liczbę przypadków zakażeń AIDS i pacjentów HIV-pozytywnych. Doświadczenia pracowników służby zdrowia oraz statystyków są ograniczone, ponieważ choroba pojawiła się w regionie dopiero kilka lat temu. Czasami przypadki HIV-pozytywności są mylone z zakażeniami chorobą AIDS i dlatego pacjenci mogą być błędnie rejestrowani. Zakres statystyk jest również problematyczny; sub-regiony lub grupy sub-populacji nie są skutecznie włączane do statystyk i wiele przypadków jest nie notowanych. Bycie chorym ma charakter napiętnowania w społeczeństwie i dlatego wielu chorych woli nie ujawniać swojej sytuacji i nie rejestrować się. Ogólnie mówiąc eksperci w danych krajach regionu uważają, że rejestry są znacząco zaniżone. Według krajowego koordynatora ds. AIDS w Bułgarii zarejestrowana liczba przypadków HIV-pozytywności jest 3 do 5 razy niższa od rzeczywistej (gazeta Sega, 28.11.2002). Rosja stanowi dramatyczny przykład. Tabela 9 obrazuje nagły wzrost liczby zachorowań na przełomie wieków.

Liczby wskazują na koncentrację pandemii HIV/AIDS w Rosji. Uważa się, że rzeczywista liczba zakażonych osób jest dużo wyższa. Według pośrednich szacunków ekspertów Połączonego Programu Narodów Zjednoczonych ds. HIV/AIDS liczba zakażeń wirusem HIV na koniec 2001 roku wyniosła około 700.000 osób. Według ekspertów rosyjskich z Centrum ds. AIDS, rzeczywista liczba powinna być mierzona w milionach. Najważniejszą przyczyną wzrostu przypadków zakażeń jest dożylne przyjmowanie narkotyków. Dotyczy to około 90 procent wszystkich przypadków, dla których znany jest powód zakażenia (Prokhorov i in., 2002, s. 81). Ta liczba obejmuje jednak tylko mniej niż połowę wszystkich zarejestrowanych przypadków. Jest możliwe, że innym istotnym czynnikiem rozprzestrzeniania się choroby jest przenoszenie drogą płciową.

W latach dziewięćdziesiątych rozprzestrzeniały się choroby przenoszone drogą płciową. Zachorowalność na kiłę i rzeżączkę zwiększyła się trzydziestokrotnie w krajach byłego Związku Radzieckiego (Gromyko, 1999 r.). Według bazy danych Światowej Organizacji Zdrowia współczynnik zapadalności na choroby przenoszone drogą płciową wynosił 277 na 100.000 osób w Rosji w 1996 roku i miał on podobną wartość w Mołdowie, Białorusi i Ukrainie. Współczynnik ten wynosił 100 przypadków na 100.000 osób w krajach bałtyckich i około 40 w Bułgarii i Rumunii. W krajach Europy Zachodniej wynosi on około 2 na 100.000 osób. W ostatnich latach w krajach Europy Środkowej i Wschodniej zanotowano spadek zachorowań na choroby przenoszone drogą płciową. Rozprzestrzenianie się tych chorób jest spowodowane głównie uprawianiem seksu bez zabezpieczenia, mimo dostępności sprzętu medycznego i produktów farmaceutycznych. W przypadku prezerwatyw, dla przykładu, podaż jest wyższa niż zapotrzebowanie. Problem leży w istniejących zwyczajach i poglądach.

Wpływ pandemii HIV/AIDS na dotknięte rodziny ma wiele aspektów. W sensie demograficznym prowadzi ona do zmian w rozmiarze rodziny poprzez śmierć członków rodziny. Przyczyni się ona również do wzrostu liczby rodzin z jednym rodzicem oraz do wzrostu liczby sierot. Stan zdrowia rodzin pogorszy się i spadnie płodność. W kontekście gospodarczym rodziny odczują wzrost kosztów ponoszonych na leczenie oraz spadek dochodu z powodu niemożności pełnego wykonywania pracy przez zakażonych członków. W sensie społecznym stygmat choroby oraz strach przed zakażeniem spowoduje odizolowanie rodziny od jej grona społecznego. Powstaną różne formy dyskryminacji rodzin posiadających zakażonego członka, takie jak dyskryminacja w pracy oraz brak tolerancji dla uczniów w szkołach. Równie istotne są psychologiczne i psychospołeczne konsekwencje HIV/AIDS.

Pandemia HIV/AIDS rozprzestrzenia się również w innych niż Rosja krajach regionu. Szybki wzrost liczby dotkniętych rodzin spowoduje poważne problemy dla systemów ochrony zdrowia oraz różnych polityk społecznych i gospodarczych ukierunkowanych na rodziny. Ponieważ gospodarki krajów Europy Środkowej i Wschodniej mają trudności z radzeniem sobie z drogim leczeniem chorób, wydaje się, że bardziej skuteczne byłoby skoncentrowanie wysiłków na zapobieganiu ich rozprzestrzenianiu. W tym celu warto poszerzyć zakres programów ochrony zdrowia rodziny, które zostały opracowane w krajach Europy Zachodniej. Może to obejmować programy medyczne, jak również programy społeczne ukierunkowane na walkę z poczuciem napiętnowania i stresem oraz promocję ujawniania stanu zdrowia osób żyjących z HIV/AIDS (dla przykładu: Rada ds. Ludności (Population Council), 2002a, 2002b).

Ponadto programy planowania rodziny mogą pomóc w przypadku kształcenia w zakresie bezpiecznego seksu. Instrumenty polityczne mogłyby również obejmować zwiększenie zainteresowania osobami nadużywającymi narkotyki.

Należy zwrócić uwagę na to, że próby ujawnienia statusu zdrowia osób zakażonych wirusem HIV spowodują wzrost oficjalnego wskaźnika zapadalności, co przyniesie jedynie pełniejszą rejestrację, a nie wzrost rozprzestrzeniania się choroby.

Tabela 8: LICZBA NOWYCH ZAKAŻEŃ WIRUSEM HIV

Uwaga: Następujące kraje nie zostały umieszczone w tabeli ze względu na niski poziom zakażeń HIV w całym okresie: Albania (całkowita liczba w latach 1991-1999 wyniosła 48), Armenia (108), Chorwacja (101), Estonia (84), Gruzja (88), Słowacja (58), Słowacja (107), Macedonia (30). Nie są one jednak wyłączone z szacunków całkowitych liczb.

Źródło: Światowa Organizacja Zdrowia

Tabela 9: LICZBA NOWYCH ZAKAŻEŃ WIRUSEM HIV (ZAPADALNOŚĆ)
I SKUMULOWANA LICZBA (LICZEBNOŚĆ) W ROSJI W LATACH 1996-2001

Źródło: Prokborov i in. (2001)

5. WPŁYW GLOBALIZACJI

Otwarcie granic na początku transformacji ustrojowej w krajach Europy Środkowej i Wschodniej umożliwiło szersze zapoznanie się z zachodnim stylem życia. Ten proces wzmocnił tempo ogólnej zmiany społecznej. Połączony efekt tych dwóch procesów jest nazywany "szokiem globalizacji". Zjawisko to może wywrzeć głęboki wpływ na przyszłe trendy demograficzne. Temat ten nie był szczegółowo badany pod względem demograficznym poza kwestią związków zachodzących między globalizacją a migracją (Simmons, 2000 r.).

Globalizacja wpłynie na trendy demograficzne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w następujący sposób: Globalizacja ekonomiczna obejmuje takie zagadnienia jak tworzenie się rynków globalnych, wolny handel, globalny podział siły roboczej i ulepszenie komunikacji. Trendy gospodarcze tego typu wzmocnią czynniki powodujące migracje. Spowodują one poważne zmiany na rynku pracy, które wpłyną na status pracy kobiet i, w związku z tym, na płodność i zakładanie rodzin. Zarówno w przypadku migracji oraz zakładania rodziny wpływ globalizacji ekonomicznej na trendy demograficzne można opisać wykorzystując dostępne teorie ekonomiczne (Massey i in., 1993 i Becker, 1991 r.). Ich podstawowe założenia zostały krótko przedstawione poniżej.

Z jednej strony przyszłe rynki pracy wymagają większej liczby wysoko wykwalifikowanych specjalistów. Kapitał ludzki w niektórych krajach Europy Środkowej i Wschodniej jest stosunkowo wysoki w porównaniu do poziomu gospodarki. Ten brak równowagi może wzmocnić przepływ kapitału. Można oczekiwać, że w takich okolicznościach migracja siły roboczej o właściwym kapitale ludzkim spadnie. Ponadto może wzrosnąć imigracja. W przypadku zakładania rodziny wpływ rozwijających się rynków wyspecjalizowanych może być różny. Wzrost zarobków może złagodzić wpływ trudności ekonomicznych na zakładanie związków lub posiadanie dzieci, podczas gdy koszty alternatywne pracy gospodarstwa domowego i wychowania dzieci wzrosną. Ten pierwszy czynnik może ułatwić, zaś drugi utrudnić zakładanie rodziny. Nowe dobrze płatne prace będą wymagać odpowiedniego przygotowania zawodowego, co zachęci do dłuższego kształcenia się. Zahamuje to proces zakładania rodzin poprzez odkładanie lub może nawet zaniechanie zdarzeń, takich jak zawieranie związków czy posiadanie dzieci.

Z drugiej strony oczekuje się, że w niektórych częściach świata globalizacja spowoduje wzrost udziału zatrudnienia w niepełnym wymiarze godzin lub pracy nie wymagającej kwalifikacji. Można dowodzić, że stanie się tak w tych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, gdzie inwestycje kapitałowe były opóźnione w okresie transformacji i kapitał ludzki pogorszył się lub zanikał. Prace w niepełnym wymiarze godzin oraz te nie wymagające kwalifikacji nie są dobrze płatne. Ponieważ często wykonują je kobiety, w warunkach dynamicznych zmian globalnych może to prowadzić do ich dyskryminacji. Zachowania demograficzne kobiet będą wtedy uzależnione od poziomu dochodu ich małżonków. Jeśli jest on wystarczający dla utrzymania rodziny, kobiety mogą się zdecydować na odejście z pracy i posiadanie dzieci. Jeśli dochód gospodarstwa wymaga wkładu kobiety, nawet niska płaca będzie miała wysokie koszty alternatywne i dlatego nastąpi proces odkładania posiadania dzieci lub zmniejszenia liczby ich urodzeń. Osoby na tych i innych drugorzędnych rynkach pracy mogą poszukiwać lepszych szans za granicą, zwiększając w ten sposób poziom emigracji. Dlatego oczekuje się, że globalizacja spowoduje nierówność w zakresie opłacania pracy. Przewidywanym skutkiem takiej sytuacji według teorii ekonomicznych będzie dywersyfikacja zachowań demograficznych. Trendy tego typu mogą się łączyć ze stosunkowym wzrostem nierówności płci (Kulke, 2001 r.).

Ogólnie mówiąc, można oczekiwać, że globalizacja ekonomiczna wzmocni wpływ czynników ekonomicznych na zachowania i trendy demograficzne. Ponieważ taki wpływ ma wiele aspektów i budzi kontrowersje, ciężko jest przewidzieć jego skutek. Najbardziej prawdopodobne jest, że podgrupy ludności będą dotknięte w różnym stopniu oraz że trendy demograficzne zintensyfikują się. Ich określenie wymaga oddzielnej analizy.

Globalizacja kulturowa i społeczna odnosi się do współzależności kultur oraz wzrostu społeczeństw wielokulturowych. Ten rodzaj zmiany kulturowej zachodzi poprzez włączenie elementów jednej kultury do innej. Procesem, który wpływa na taką zmianę jest dostosowanie, nie podporządkowanie (Robbertson, 1992 r.). Dostosowanie opiera się na zmianie norm i wartości, a przede wszystkim na większej tolerancji. Taki proces prowadzi do fuzji kultur i tworzenia się społeczeństwa wielokulturowego. Ludzie należący do różnych grup etnicznych, religijnych i mówiący innym językiem żyją razem w jednym społeczeństwie. Termin globalizacji kulturowej nie odnosi się do podporządkowania jednej kultury innej kulturze.

Społeczeństwo wielokulturowe reprezentuje mieszankę różnych współistniejących tradycji, religii, języków, norm i wartości. Stąd wybory zachowań demograficznych będą dokonywane w warunkach zróżnicowanych poglądów. Jest możliwe, że waga tradycyjnych norm zostanie umniejszona w odniesieniu do zachowań demograficznych, takich jak wczesne i powszechne zawieranie związków małżeńskich lub powszechność posiadania przynajmniej jednego dziecka. Rozprzestrzenianie się innowacyjnych form zachowań demograficznych - takich jak związki pozamałżeńskie, urodzenia pozamałżeńskie i zaniechanie posiadania dzieci - stanie się łatwiejsze. Mogą się pojawić nowe formy związków rodzinnych, które są dotąd nieznane lub rzadkie.

Społeczeństwo wielokulturowe łatwiej przyjmuje migrantów niż społeczeństwo jednokulturowe. Dlatego dyfuzja kulturowa ułatwi imigrantom adaptację w nowych krajach i w ten sposób przyczyni się do wzrostu migracji.

Region Europy Środkowej i Wschodniej jest zróżnicowany pod względem kultury zamieszkujących go narodów i stopnia dostosowania do innych kultur. Dlatego można wyciągać wnioski dotyczące wpływu globalizacji kulturowej na trendy demograficzne tylko dla poszczególnych krajów. Tak jak w przypadku wpływu globalizacji ekonomicznej można przyjąć jednolity pogląd, że zmiany trendów demograficznych spowodowane rozprzestrzenianiem się nowych konceptów i kultur zintensyfikują się.

Można stwierdzić, że globalizacja wzmocni wpływ czynników ekonomicznych i kulturowych określających zachowanie demograficzne. Globalizacja również zróżnicuje te czynniki i dlatego zachowanie demograficzne też może ulec dywersyfikacji. Polityki muszą być dostosowane do takiej zróżnicowanej i szybkiej zmiany.

PODSUMOWANIE: WPŁYW GŁÓWNYCH TRENDÓW NA ŻYCIE RODZINNE

Wszystkie opisane wcześniej trendy wywierają duży wpływ na życie rodzinne w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Trendy te mają jedną wspólną cechę: pojawiły się w czasach historycznej zmiany społecznej - przejścia od rządów totalitarnych do bardziej demokratycznego systemu politycznego. W tym kontekście są one wyjątkowe w porównaniu z innymi krajami świata, w szczególności z krajami Europy Zachodniej. Należy podkreślić trzy najważniejsze aspekty tej wyjątkowości. Po pierwsze, zmiana zachodziła szybko i dotknęła wszystkich sfer życia rodzinnego, zarówno funkcji społecznych rodziny, jak i problemu osobistej opieki nad członkami rodziny. Tempo zmian utrudniło dostosowanie się rodzin do nowych warunków. Po drugie, zmiana spowodowała osłabienie instytucji państwowych, w tym instytucji zajmujących się kwestiami rodziny. Rodziny spotkały się z koniecznością wypełniania swoich funkcji przy zmniejszonym wsparciu ze strony państwa i instytucji samorządowych. Po trzecie, transformacja spowodowała rozłam norm i wartości. Członkowie rodzin musieli podejmować najważniejsze decyzje życiowe w warunkach dużej niepewności i znaczącego wzrostu wolności wyboru.

Najważniejszym wnioskiem powyższego opracowania jest to, że wartość rodziny uległa dużej zmianie, tak jak miało to wcześniej miejsce w społeczeństwach zachodnich. Preferowanie wspólnego życia bez ślubu od małżeństwa oraz odmowa posiadania dzieci oznaczają spadek wartości rodzinnych oraz możliwy spadek wartości przypisywanej posiadaniu dzieci. Społeczne funkcje rodziny, takie jak reprodukcja, są pełnione w mniejszym stopniu.

Transformacja społeczna wpłynęła na proces wychowywania dzieci, a w szczególności na proces ich socjalizacji. Dzieci dorastają w otoczeniu społecznym charakteryzującym się osłabieniem norm i instytucji. Dlatego rodzina spełnia swoją funkcję społeczną socjalizacji w gorszych warunkach życia, nawet jeśli jednostka rodziny dobrze radzi sobie pod względem ekonomicznym. Rodzina nie uzyskiwała oczekiwanego wsparcia ze strony państwa i instytucji lokalnych czy szkół, ponieważ one same ulegały przekształceniom. Można do tego dodać osłabienie wartości rodziny, co nie pozostało niezauważone przez dzieci w procesie ich socjalizacji. Dlatego rodzina jest w stanie słabiej kontrolować autodestrukcyjne zachowania dzieci, takie jak uprawianie seksu bez zabezpieczenia czy przyjmowanie narkotyków lub rozprzestrzenianie się zachowań odbiegających od normy, które mogą występować w wyniku niewłaściwego odbioru nieznanych wartości w globalizującym się społeczeństwie wielokulturowym.

Należy jasno stwierdzić, że te negatywne tendencje zanotowane w czasie transformacji były nieuniknione, tak jak nieunikniona była sama transformacja. Zmiany społeczne zmierzają ku ustanowieniu rządów demokratycznych, a zjawisko społecznej próżni prawie się zakończyło w niektórych państwach Europy Środkowej i Wschodniej. Inne państwa niedługo dołączą do tej grupy. Proces transformacji zbliżył się do końca i jest to właściwa pora, by odtworzyć i zreformować odpowiednie polityki społeczne. Rodzina w chwili obecnej znajduje się w zmienionym otoczeniu i potrzebuje lepszych warunków, by spełniać swoje podstawowe funkcje.

W tym celu rodzina wymaga większego wsparcia ze strony instytucji państwowych. Głównym filarem takiego wsparcia są polityki rodzinne. Rodzi się tu kolejny problem: jakich polityk rodzinnych potrzebujemy? Przed rozpoczęciem się transformacji polityki rodzinne były zgodne z zasadami socjalizmu, zaś podczas procesu transformacji były one osłabione, ale wciąż funkcjonowały. Istnieje potrzeba zreformowania polityk rodzinnych od podstaw oraz zorientowania ich na potrzeby rodziny, tak jak jest to wymagane we współczesnym, bardziej demokratycznym społeczeństwie.

Powstaje dylemat, czy polityki rodzinne powinny być oparte o mechanizmy rynkowe, czy o potrzeby rodzin. W drugim przypadku polityka polegałaby na transferze wpływów z podatków, zaś w pierwszym wykorzystuje się mechanizmy rynkowe. Ten temat jest obiektem poważnej debaty naukowej (Gauthier, 1996 r., 2002 r.). Na przykład Gauthier (2002 r.) rozróżnia dwa główne wyznaczniki teoretyczne polityk rodzinnych. Jedna grupa teorii (teoria uprzemysłowienia wraz z teorią ewolucji i teorią strukturalistyczno-funkcjonalną) bada związki zachodzące pomiędzy zmianą demograficzną i ekonomiczną w odniesieniu do rodzin i środków polityki rodzinnej. Druga grupa obejmuje teorie oparte o uczestników tworzenia polityk. Badają one rolę różnych uczestników w rozwoju polityk socjalnych (transfer podatków), takich jak partie polityczne, rząd, ruchy kobiece i inne organizacje społeczne. To drugie podejście teoretyczne opisuje bardziej zróżnicowaną podstawę polityk rodzinnych, która wydaje się być bardziej odpowiednia do warunków szybkiej transformacji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. W tym kontekście należy przeprowadzić więcej badań na temat problemu "pracuj i wychowuj dzieci", tzn. problemu związanego z rosnącym konfliktem pomiędzy dwoma rolami kobiet: pracownika i opiekuna dzieci, jak również na temat zagadnień rodzinnych, takich jak zdrowie i oświata, socjalizacja, opieka emocjonalna nad członkami rodzin i opieka nad starszymi osobami.

Podsumowując, potrzebne są skuteczne polityki społeczne biorące pod uwagę wpływ, jaki miały na rodzinę główne trendy przedstawione w niniejszym opracowaniu. Trendy te umniejszają zdolność rodzin do spełniania podstawowych funkcji: produkcji, reprodukcji i socjalizacji oraz zaspokajania potrzeb członków rodziny w odniesieniu do zdrowia, żywienia, ochrony, fizycznej i emocjonalnej opieki i rozwoju osobistego. Polityki należy opracować tak, by mogły sprostać tym ważnym problemom rodzin w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Muszą one uwzględniać potrzeby wszystkich członków rodziny i obejmować wszystkie formy rodziny, by przyczynić się do rozwoju całego społeczeństwa.