System Narodów Zjednoczonych "w pigułce"

Organy Organizacji Narodów Zjednoczonych

Omawianie całego Systemu ONZ najlepiej zacząć od sześciu organów tworzących Organizację Narodów Zjednoczonych.

Zgromadzenie Ogólne (General Assembly)

W Zgromadzeniu Ogólnym są reprezentowane wszystkie państwa członkowskie. Każdy kraj ma jeden głos. Decyzje w sprawach kluczowych, takich jak kwestie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, przyjmowanie nowych członków, zatwierdzanie budżetu ONZ i budżetu misji pokojowych, zapadają większością 2/3 głosów wszystkich członków. Decyzja w innych sprawach zapada zwykłą większością głosów. W ostatnich latach czynione są starania o podejmowanie decyzji w drodze konsensusu, a nie przez formalne głosowanie. Zalecenia Zgromadzenia Ogólnego nie mają mocy wiążącej, ale stanowią one ważny głos opinii światowej i reprezentują autorytet moralny społeczności międzynarodowej.

Podstawowe uprawnienie Zgromadzenia Ogólnego to przyznany mu na mocy artykułu 10 Karty Narodów Zjednoczonych mandat do rozpatrywania i wydawania opinii we wszystkich sprawach, które uzna za istotne, oraz nadzór i koordynacja całego Systemu Narodów Zjednoczonych.

Inne funkcje i uprawnienia nadane Zgromadzeniu na mocy Karty Narodów Zjednoczonych to:

• Ustalanie zasad współpracy dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, łącznie z zasadami procesu rozbrojenia i ograniczenia ilości broni.
• Omawianie i rekomendowanie rozwiązań dotyczących każdej kwestii, która tyczy się pokoju i bezpieczeństwa na świecie za wyjątkiem tych spraw, które stanowią przedmiot obrad Rady Bezpieczeństwa.
• Omawianie i rekomendowanie rozwiązań każdej kwestii w obrębie ustaleń Karty Narodów ONZ oraz dotyczącej uprawnień i funkcji organów ONZ, z tym samym zastrzeżeniem co w punkcie poprzednim.
• Inicjowanie badań i formułowanie rekomendacji w celu promowania międzynarodowej współpracy politycznej, opracowania i kodyfikacji prawa międzynarodowego, w  urzeczywistnianiu praw człowieka i fundamentalnych wolności wszystkich ludzi a także we współpracy w dziedzinie gospodarki, spraw społecznych, kultury, edukacji oraz zdrowia.
• Formułowanie rekomendacji dla pokojowego rozwiązania każdej kwestii, która mogłaby zagrozić przyjaznym stosunkom między narodami, niezależnie od okoliczności jej powstania.
• Przyjmowanie raportów Rady Bezpieczeństwa oraz innych organów ONZ
• Ustalanie i aprobowanie budżetu ONZ oraz wysokości kontrybucji członków Organizacji.
• Wybór niestałych członków Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczej i Społecznej oraz wybieralnych członków Rady Powierniczej.
• Wybór części sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze (pozostałych wybiera Rada Bezpieczeństwa), oraz wybór Sekretarza Generalnego na podstawie rekomendacji Rady.

Doroczna sesja Zgromadzenia Ogólnego rozpoczyna się we wrześniu każdego roku. Jeżeli wymagają tego okoliczności Zgromadzenie może wznowić sesję lub spotkać się na sesji specjalnej w celu omówienia spraw o szczególnym znaczeniu. W okresie między sesjami prace Zgromadzenia są kontynuowane w ramach sześciu głównych komitetów oraz innych ciał pomocniczych, a także przez Sekretariat ONZ. Na początku każdej sesji Zgromadzenia wybiera nowego przewodniczącego, 21 wiceprzewodniczących oraz przewodniczących sześciu głównych komitetów Zgromadzenia. Gwoli sprawiedliwości fotel przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego przechodzi corocznie do kolejnej grupy krajów: afrykańskich, azjatyckich, wschodnioeuropejskich, latynoamerykańskich i karaibskich, zachodnioeuropejskich.

Specjalnej sesji Zgromadzenia Ogólnego może zażądać Rada Bezpieczeństwa, większość krajów członkowskich, a nawet jeden kraj członkowski, jeśli większość członków przychyli się do prośby. Te same zasady tyczą się sesji nadzwyczajnych, które odbywają się w ciągu 24 godzin od ich zwołania.

Przy Zgromadzeniu Ogólnym działają rozliczne ciała pomocnicze. Najważniejsze z nich - sześć komitetów głównych sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ - to:

• Komitet Pierwszy - sprawy rozbrojenia i bezpieczeństwa międzynarodowego (First Committee - Disarmament and International Security)
• Komitet Drugi - sprawy ekonomiczne i finansowe (Second Committee - Economic and Financial)
• Komitet Trzeci - sprawy społeczne, kulturalne i pomoc humanitarna (Third Committee - Social, Humanitarian and Cultural)
• Komitet Czwarty - sprawy polityczne i dekolonizacja (Fourth Committee - Special Political and Decolonization)
• Komitet Piąty - sprawy administracyjne i budżetowe (Fifth Committee - Administrative and Budgetary)
• Komitet Szósty - sprawy prawne (Sixth Committee - Legal)

Oprócz tego istnieją komitety proceduralne, działające tylko podczas sesji Zgromadzenia Ogólnego, komitety stałe oraz organy pomocnicze i ad hoc Zgromadzenia Ogólnego.

Rada Bezpieczeństwa (Security Council)

Karta Narodów Zjednoczonych nakłada na Radę Bezpieczeństwa odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa światowego. Rada funkcjonuje w systemie ciągłym, a więc może zebrać się w każdej chwili. Uwagę tego gremium na zagrożenia dla pokoju może zwrócić każde państwo, także nie będące członkiem ONZ. Rada składa się z 15 członków, z czego pięciu - Chiny, Francja, Federacja Rosyjska, Wielka Brytania oraz Stany Zjednoczone - są członkami stałymi. Pozostałych dziesięciu to członkowie niestali, wybierani przez Zgromadzenie Ogólne na dwuletnią kadencję. Co roku zmienia się pięciu niestałych członków. Na mocy rezolucji organ ten ustalił, że niestałych członków wybiera się według określonego klucza: Azja i Afryka - 5 członków, Ameryka Łacińska i Karaiby - 2, Europa Wschodnia - 1, Europa Zachodnia i inne kraje - 2. Przewodnictwo Rady Bezpieczeństwa obejmowane jest na okres jednego miesiąca przez kolejnych członków według kolejności alfabetycznej.

Do podjęcia decyzji w kwestiach proceduralnych i merytorycznych wymagane jest w Radzie Bezpieczeństwa uzyskanie dziewięciu głosów poparcia. Niektóre decyzje w wymagają zgodnego poparcia wszystkich stałych członków. Ta zasada nosi nazwę "prawa jednomyślności wielkich mocarstw". W przypadku decyzji w sprawach merytorycznych, gdy jeden ze stałych członków sprzeciwia się decyzji i stosuje prawo weta, decyzja nie zostaje podjęta. Wszystkie państwa członkowskie są zobligowane do wypełniania postanowień Rady Bezpieczeństwa.

W przypadku zaistnienia zagrożenia dla pokoju międzynarodowego Rada Bezpieczeństwa rozważa w pierwszej kolejności sposoby pokojowego rozwiązania konfliktu - sugeruje warunki ugody lub podejmuje się mediacji albo prosi o to Sekretarza Generalnego ONZ. Rada ma prawo wyznaczyć specjalnego przedstawiciela do spraw danego problemu. W przypadku otwartych działań zbrojnych Rada stara się doprowadzać do zawieszenia broni. Może postanowić o wysłaniu misji pokojowej dla utrzymania rozejmu lub niedopuszczenia do dalszych konfliktów.

Rada może przedsięwziąć środki dla wymuszenia przestrzegania jej postanowień. W wyjątkowych przypadkach może zezwolić państwom członkowskim ONZ na użycie "wszystkich dostępnych środków" w celu zapewnienia wykonania decyzji, łącznie ze zbiorową akcją militarną.

Rada Bezpieczeństwa rekomenduje Zgromadzeniu Ogólnemu kandydatów na stanowisko Sekretarza Generalnego oraz na nowych członków ONZ. Ponadto, Rada Bezpieczeństwa wybiera część sędziów Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.

Przy Radzie Bezpieczeństwa funkcjonują liczne organy, z których najważniejsze to:

• komitety stałe - Komitet Ekspertów do spraw Zasad Procedury (Committee of Experts on Rules of Procedure), Komitet do spraw Przyjmowania Nowych Członków (Committee on Admission of New Members).
• Komitety ad hoc - Komitet do spraw Posiedzeń Rady Bezpieczeństwa poza Siedzibą ONZ (Security Council Committee on Council meeting away from Headquarters), Rada Zarządzająca Komisji Narodów Zjednoczonych ds. Kompensacji ONZ (Governing Council of the United Nations Compensation Commmitee) oraz Komitet Antyterrorystyczny (Counter-terrorism Committee).
• Komitety sankcji (Sanctions Committees), których liczba jest zmienna (30 sierpnia 2002 było 6 komitetów sankcji) - Komitet Rezolucji 661 (Irak), Komitet Rezolucji 751 (Somalia), Komitet Rezolucji 918 (Rwanda), Komitet Rezolucji 1132 (Sierra Leone), Komitet Rezolucji 1261 (Afganistan), Komitet Rezolucji 1343 (Liberia).
• Operacje i misje pokojowe
• Międzynarodowy Trybunał Karny dla Rwandy (International Tribunal for Rwanda)
• Międzynarodowy Trybunał Karny dla Byłej Jugosławii (International Tribunal for the Former Yugoslavia)

Rada Gospodarcza i Społeczna (Economic and Social Council - ECOSOC)

Rada Gospodarcza i Społeczna pozostaje w centrum działań Systemu Narodów Zjednoczonych w dziedzinie gospodarczej i społecznej. Poprzez debaty oraz rekomendacje dotyczące kierunku polityki ONZ, ECOSOC odgrywa kluczową rolę w budowaniu międzynarodowej współpracy na rzecz rozwoju oraz w ustalaniu zadań priorytetowych dla Organizacji. Rada Gospodarcza i Społeczna koordynuje pracę czternastu organizacji wyspecjalizowanych NZ, dziesięciu komisji funkcyjnych oraz pięciu komisji regionalnych. Otrzymuje ona wsparcie 11 funduszy i programów ONZ. Wszystkie te instytucje pracują nad rozwiązywaniem problemów społecznych i gospodarczych. Oprócz tego ECOSOC zapewnia wprowadzanie w życie postanowień głównych konferencji ONZ oraz kontynuuje pracę nad kwestiami poruszanymi na nich.

Rada Gospodarcza i Społeczna ma 54 członków wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne na trzyletnią kadencję. Podobnie jak w przypadku innych organów ONZ, obowiązuje tu zasada stałej liczby miejsc dla krajów reprezentujących różne regiony geograficzne: 14 dla państw Afryki, 11 dla państw Azji, sześć dla krajów wschodniej Europy, dziesięć dla krajów Ameryki Łacińskiej i Karaibów, a trzynaście dla państw Zachodniej Europy i innych krajów.

Członkowie spotykają się co miesiąc na kilkudniowych sesjach, natomiast w sierpniu każdego roku odbywa się doroczna czterotygodniowa sesja, podczas której ministrowie państw członkowskich na specjalnym spotkaniu omawiają podstawowe problemy gospodarcze, społeczne i humanitarne. Rada daje organizacjom pozarządowym możliwość wspomożenia działań ONZ swoim doświadczeniem, przez co stanowi istotne połączenie między Organizacją a społeczeństwami obywatelskimi na świecie. Około 2100 organizacji pozarządowych z całego świata posiada status konsultanta przy ECOSOC.

W ostatnich latach Rada Gospodarcza i Społeczna stała się główną instytucją na świecie zajmującą się najważniejszymi wyzwaniami stawianymi przez globalizację, między innymi zmniejszeniem "przepaści cyfrowej" między państwami rozwiniętymi i rozwijającymi się poprzez prace nad technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi. ECOSOC koordynuje także działania licznych komisji badających takie kwestie jak populacja, zrównoważony rozwój i rozwój społeczny.

Rada stała się również głównym forum, na którym wypracowuje się założenia działań ONZ, przy współpracy przedstawicieli Banku Światowego oraz Międzynarodowego Funduszu Walutowego, a także społeczności dyplomatycznej.

Według Karty Narodów Zjednoczonych Rada Gospodarcza i Społeczna odpowiada za:

• promocję wyższych standardów życia, pełnego zatrudnienia oraz postępu społecznego i gospodarczego;
• poszukiwanie rozwiązań dla międzynarodowych problemów gospodarczych, kulturalnych i edukacyjnych;
• umożliwianie międzynarodowej współpracy w dziedzinie kultury i edukacji;
• promocję powszechnego poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności;

ECOSOC konsultuje się ze środowiskiem akademickim, z sektorem biznesu oraz ze wspomnianymi już organizacjami pozarządowymi.

W związku z tak szerokim zakresem zadań zasoby Rady Gospodarczej i Społecznej wynoszą do siedemdziesięciu procent wszystkich zasobów Organizacji Narodów Zjednoczonych (ludzkich i finansowych). Funkcjonuje przy niej również duża liczba ciał pomocniczych, których najważniejsze rodzaje to:

• Komisje Regionalne

  Komisja Gospodarcza ds. Afryki
  (Economic Commission for Africa - ECA)
  Komisja Gospodarcza ds. Ameryki Łacińskiej i Karaibów
  (Economic Commission for Latin America and the Caribbean - ECLAC)
  Komisja Gospodarczo - Społeczna ds. Azji i Pacyfiku
  (Economic and Social Commission for Asia and the Pacific - ESCAP)
  Komisja Gospodarczo - Społeczna ds. Azji Zachodniej
  (Economic and Social Commission for Western Asia - ESCWA)
  Komisja Gospodarcza ds. Europy
  (Economic Commission for Europe - ECE)
  
  
  

• Komitety Stałe

  Komitet Programu i Koordynacji
  (Committee for Programme and Coordination)
  Komitet do spraw Organizacji Pozarządowych
  (Committee on Non-Governmental Organizations)
  Komisja do spraw Osiedli Ludzkich
  (Commission on Human Settlements)
  Komisja do spraw Negocjacji z Agencjami Międzyrządowymi
  (Commission on Negotiations with Intergovernmental Agencies)
  
  
  

• Organy ad hoc

  Otwarta Grupa Robocza do spraw Informatyki (Ad hoc Open-ended Working Group on Informatics)
  
  

• Komisje Funkcjonalne (między innymi)

  Komisja Statystyczna
  (Statistical Commission)
  Komisja ds. Ludności i Rozwoju
  (Commission on Population and Development)
  Komisja Rozwoju Społecznego
  (Commission for Social Development)
  Komisja Praw Człowieka
  (Commission on Human Rights)
  Komisja ds. Środków Odurzających
  (Commission on Narcotic Drugs)
  Komisja ds. Statusu Kobiet
  (Commission on the Status of Women)
  
  
  

• Organy specjalistyczne złożone z ekspertów rządowych, między innymi:

  Grupa ad hoc Ekspertów do spraw Międzynarodowej Współpracy w Dziedzinie Podatków
  (Ad Hoc Group of Experts on International Cooperation in Tax Matters)
  Komitet do spraw Praw Ekonomicznych, Społecznych i Kulturowych
  (Committee on Economic, Social and Cultural Rights)
  Komitet do spraw Energii i Zasobów Naturalnych dla Rozwoju
  (Commitee on Energy and Natural Resources for Development)
  Stałe Forum do spraw Ludów Tubylczych
  (Permanent Forum on Indigenous Issues)
  
  
  

• Organy pokrewne (między innymi)

  Międzynarodowy Organ Kontroli Środków Odurzających
  (International Drug Control Board)
  
  
  

  Rada Powiernicza (Trusteeship Council)

  Radę powierniczą utworzono dla sprawowania międzynarodowej kontroli nad 11 terytoriami powierniczymi administrowanymi przez 7 państw członkowskich i zapewnienia im odpowiedniego przygotowania do przejęcia niezależnej władzy i odzyskania niepodległości. Do roku 1994 wszystkie te terytoria odzyskały niepodległość jako samodzielne państwa lub przyłączyły się do krajów sąsiednich. Ostatnim z nich było Terytorium Powiernicze Wysp Pacyfiku (Palau), które, już jako niepodległe państwo, stało się 185 członkiem ONZ.

  W związku z tym 1 listopada 1994 r. Rada Powiernicza zawiesiła swoją działalność, a w rezolucji z 25 maja 1994r. zmieniła zasady swojego działania - od tej pory członkowie nie mają obowiązku spotykania się corocznie, a tylko wtedy, gdy jest taka konieczność. Decyzję o tym podejmuje przewodniczący Rady z własnej inicjatywy lub na żądanie większości członków Zgromadzenia Ogólnego lub Rady Bezpieczeństwa. Obecnie członkami Rady Powierniczej są wyłącznie stali członkowie Rady Bezpieczeństwa.

  Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (International Court of Justice)

  Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości stanowi główny organ sądowy ONZ. Składa się on z 15 sędziów wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne oraz Radę Bezpieczeństwa, z tym że sędziowie wybierani przez Zgromadzenie Ogólne i przez Radę Bezpieczeństwa obradują oddzielnie. W Trybunale nie może zasiadać dwóch obywateli tego samego państwa. Sędziowie wybierani są na 9 lat i mogą ubiegać się o reelekcję, ale co 3 lata zmienia się 1/3 ich składu. Trybunał rozwiązuje spory między państwami, stąd jako strony mogą przed nim występować tylko państwa. Ich uczestnictwo w działaniach Trybunału jest dobrowolne. Jeżeli jednak państwo zgodzi się na uczestnictwo, zobowiązuje się również podporządkować decyzji Trybunału. Sprawy rozpatrywane są zazwyczaj w pełnym składzie sędziowskim, aczkolwiek decyzje w grupach roboczych są również przewidziane.

  Przed Trybunałem mogą stawać nie tylko członkowie ONZ, ale również państwa, które są jedynie stronami Statutu Trybunału Sprawiedliwości, który stanowi część Karty Narodów Zjednoczonych. Nawet państwa nie będące stronami statutu mogą stawać przed Trybunałem, na mocy obowiązujących umów międzynarodowych oraz przepisów określonych przez Radę Bezpieczeństwa.

  Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości funkcjonuje również jako źródło opinii doradczych dla Zgromadzenia Ogólnego lub Rady Bezpieczeństwa. Inne instytucje systemu ONZ mogą zwracać się do Trybunału, ale tylko z rekomendacji tych dwóch organów.

  Patrz również Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

  Sekretariat (Secretariat)

  Sekretariat wykonuje rzeczowe i administracyjne zadania Organizacji Narodów Zjednoczonych pod kierunkiem Sekretarza Generalnego, Rady Bezpieczeństwa i innych organów. Przewodniczy mu Sekretarz Generalny, a cały organ składa się z około 8 700 pracowników reprezentujących 160 krajów. Oprócz głównej siedziby w Nowym Jorku, Sekretariat ma biura na całym świecie.

  Sekretarz Generalny to najwyższy urzędnik w strukturze ONZ oraz jej najważniejszy zwierzchnik administracyjny - symbol Narodów Zjednoczonych na świecie, szczególnie jako mediator i orędownik na rzecz pokoju. Sekretarz Generalny zwraca uwagę świata na najważniejsze kwestie globalne, od rozwoju i rozbrojenia, do praw człowieka. Ma również prawo poddać pod obrady Rady Bezpieczeństwa ONZ każdą kwestię, która zagraża pokojowi i stabilności międzynarodowej. Sekretarz Generalny może, dla rozwiązania międzynarodowych sporów, podjąć się mediacji lub przeprowadzić nieoficjalne działania dyplomatyczne.

  Jednym z najważniejszych atutów ONZ jest bezstronność Sekretarza Generalnego. W ostatnich latach zwiększyła się intensywność prowadzonej przez niego “dyplomacji zapobiegawczej" mającej na celu stłumienie międzynarodowych sporów w zarodku, zapobieganiu ich eskalacji. Sekretarz Generalny objął również kierownictwo nad staraniami o reorganizację i usprawnienie działania Organizacji Narodów Zjednoczonych, blisko współpracując ze Zgromadzeniem Ogólnym i innymi ciałami w celu zapewnienia, że podjęte reformy będą gruntowne i skoordynowane. Wtedy Organizacja będzie w stanie efektywnie odpowiadać na potrzeby i oczekiwania krajów członkowskich.

  Sekretarza Generalnego wybiera Zgromadzenie Ogólne na podstawie rekomendacji Rady Bezpieczeństwa. Przez ostatnie 40 lat obowiązuje nieformalna umowa między państwami członkowskimi, że stanowisko to będą piastowali kolejno przedstawiciele różnych regionów. Pierwszymi Sekretarzami Generalnymi byli Trygve Lie z Norwegii oraz Dag Hammarskjöld ze Szwecji. Po dwóch przedstawicielach krajów skandynawskich, fotel Sekretarza Generalnego objął reprezentatnt Azji (U Thant z Birmy, czyli z obecnego Myanmaru), Europy Zachodniej (Kurt Waldenheim z Austrii), Ameryki Łacińskiej (Javier Pérez de Cuéllar of Peru), Afryki (Boutros Boutros-Gali z Egiptu, który piastował ten urząd tylko przez jedną kadencję, a w końcu Kofi Annan z Ghany, obecny Sekretarz Generalny). Kadencja Sekretarza Generalnego trwa pięć lat i choć nie ma formalnego ograniczenia w długości urzędowania, żaden z dotychczasowych nie piastował stanowiska przez dłużej niż dwie kadencje.

  Dokument przygotowany przez Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie na podstawie materiałów ONZ oraz publikacji "Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych", autorstwa Janusza Rydzkowskiego, wydawnictwo Wiedza Powszechna, grudzień 2003 r.