OBCHODY DZIESIĄTEJ ROCZNICY MIĘDZYNARODOWEGO ROKU RODZINY 2004 r.

Konferencja "Polska Rodzina - wyzwania, działania, perspektywy"

Raport podsumujący konferencję

W dniu 8 listopada 2004 roku odbyła się w Warszawie konferencja nt. Polska rodzina - wyzwania, działania, perspektywy", zorganizowana z okazji 10 rocznicy Międzynarodowego Roku Rodziny przez Ministerstwo Polityki Społecznej, Ministerstwo Spraw Zagranicznych i  Ośrodek Informacji ONZ w Polsce.

O wzajemnych relacjach rodziny i społeczeństwa, roli jaką ma do spełnienia rodzina we współczesnym świecie i potrzebie wspierania jej działań mówił w swoim wystąpieniu Jaime Ruiz de Santiago, p.o Stałego Koordynatora Systemu ONZ w Polsce. Przedstawiciel Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Dyrektor Janusz Stańczyk przypomniał genezę Międzynarodowego Roku Rodziny i rolę jaką w jego proklamowaniu odegrała Polska. Minister Cezary Miżejewski, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Polityki Społecznej zwrócił uwagę na działania rządu na rzecz rodziny, wyrażające się m.in. reformą systemu świadczeń rodzinnych, pomocy społecznej, przygotowanie Narodowej Strategii Integracji Społecznej i Krajowego Planu Działań na rzecz Integracji Społecznej.

Celem konferencji było przedstawienie i przedyskutowanie najważniejszych, aktualnych problemów rodzin w Polsce oraz kierunków prowadzonych i perspektywicznych działań na rzecz rodziny.

W 2002 roku było 10 456,6 tys. rodzin, a ich liczba - w porównaniu z 1988 rokiem - wzrosła o 2,3%. Wśród ogółu rodzin 6 079,4 tys. stanowią rodziny mające na utrzymaniu dzieci do lat 24. Wychowuje się w nich 99% spośród 10 808 tys. dzieci. Umacnia się model rodziny małodzietnej, z jednym (46,9%) lub dwojgiem dzieci (36,2%), zmniejsza się liczba rodzin wielodzietnych i ich udział w strukturze ogółu rodzin (z 18,8% w 1988 r. do 16,9% w 2002 r.). Wzrasta niepokojąco liczba rodzin niepełnych (z 901 tys. w 1988 roku do 1 125,5 tys. w 2002 roku i  ich udział w strukturze rodzin (z 14% w 1988 r. do 19,4% w 2002 roku).

Zmiany w liczebności i strukturze rodzin są następstwem procesów demograficznych, lat 90. ubiegłego i początku XXI wieku. Jak wynika z referatu prof. Ewy Frątczak pt. "Zmiany modelu demograficznego rodziny i ich konsekwencje" wspomniany okres cechowały:

• Obniżanie się liczby zawieranych małżeństw i spadek skłonności do ich zawierania;
• Nietrwałość związków małżeńskich wyrażająca się wzrostem liczby rozwodów i separacji, stanowiących jedną z przyczyn wzrostu liczby rodzin niepełnych;
• Najpoważniejsze zmiany dotyczyły wzorca płodności kobiet. Spowodowało to obniżenie się wskaźnika dzietności z 2,05 w 1990 roku do 1,22 w 2003 r. Tym samym Polska znalazła się w grupie państw charakteryzujących się niską płodnością. Poziom ten nie gwarantuje prostej zastępowalności pokoleń; przyrost naturalny już w kolejnym roku przybrał wartości ujemne. Prowadzi to do obniżania się liczby ludności i zmian w strukturze według wieku.

Przyczyny tego zjawiska są złożone. Za jedną z nich można uznać sytuację materialną rodzin, zależną od liczebności rodziny. Wskazała na to uwagę Anna Szukiełojć - Bieńkuńska w referacie pt. "Sytuacja społeczno - materialna rodzin w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych". Liczba dzieci decyduje o poziomie dochodów na 1 osobę w gospodarstwie domowym, poziomie wydatków na zaspokojenie potrzeb rodziny. Już przy trojgu dzieciach wydatki tzw. niezbędne na żywność i stałe opłaty mieszkaniowe zbliżają się do 50%, a w przypadku rodzin z czwórką i większą liczbą dzieci przekraczają 50% ogółu wydatków rodziny. Ogranicza to wydatki na zaspokojenie potrzeb rozwojowych dzieci: edukację, rekreację, kulturę. Wbrew obiegowym opiniom sytuacja dochodowa matek samotnie wychowujących dzieci przedstawia się korzystniej niż rodzin wielodzietnych, nawet tych z trójką dzieci. Są one również w mniejszym stopniu zagrożone ubóstwem niż rodziny wielodzietne. Ubóstwo określone poziomem minimum egzystencji dotyka 13% rodzin niepełnych, podczas gdy "dotkniętych" nim jest 17,9% rodzin z trójką i aż 41,6% rodzin mających czworo i więcej dzieci. Obok typu rodziny, sytuację materialną rodzin różnicują także takie czynniki jak: wykształcenie, status na rynku pracy, wiek, stan zdrowia i miejsce zamieszkania.

Zmiana modelu rodziny w Polsce zbiegła się ze zmianą roli państwa jako podmiotu polityki społecznej i rodzinnej, co podkreśliła prof. Stanisława Golinowska w referacie nt. "Przemiany rodziny i ograniczenia instytucjonalnych form opieki socjalnej i zdrowotnej". Rodzina w coraz większym stopniu musi we własnym zakresie ponosić koszty (w znaczeniu finansowym i organizacyjnym) opieki i wychowania dzieci, pomocy i opieki nad osobami starszymi. Wynika to m.in. z ograniczania roli państwa i publicznych podmiotów polityki rodzinnej, wyrażających się m.in. niedostatkiem (a nawet regresem) usług społecznych, trudnościami w dostępie do nich, malejącymi wydatkami publicznymi na tę sferę.

O działaniach państwa na rzecz rodziny w ostatnim okresie mówiły przedstawicielki Ministerstwa Polityki Społecznej. Wymienić tu należy reformę systemu zasiłków rodzinnych, której główne cele przedstawiła dyrektor Alina Wiśniewska (referat: "Działania polityki społecznej w zakresie świadczeń rodzinnych". Ich adresatami stały się rodziny znajdujące się w gorszej sytuacji materialnej, a pomoc finansowa w postaci zasiłku rodzinnego i dodatków do zasiłku przysługujących w określonych sytuacjach ma na celu pomoc rodzinie w wypełnianiu jej zadań opiekuńczych i wychowawczych (m.in. dodatek dla osób korzystających z urlopu wychowawczego, dodatek z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego, dla dzieci uczących się poza miejscem zamieszkania, z tytułu nauki i rehabilitacji dzieci niepełnosprawnych). Do rodzin z dziećmi (osobami) niepełnosprawnymi kierowane są też specjalne świadczenia: zasiłek pielęgnacyjny i świadczenie opiekuńcze.

Wprowadzenie nowego systemu wywołało liczne kontrowersje. Wynikają one z braku pomocy adresowanej do rodzin wielodzietnych, likwidacji funduszu alimentacyjnego i zastąpienie go dodatkiem dla osób samotnie wychowujących dzieci. Spowodowało to potrzebę nowelizacji ustawy, która już częściowo została wprowadzona (świadczenia dla osób, które utraciły prawo do świadczeń z funduszu alimentacyjnego) lub jest planowana (pomoc dla rodzin wielodzietnych).

Rodziny najuboższe i jednocześnie dotknięte określonymi dysfunkcjami są adresatami świadczeń z pomocy społecznej. Mówiła o tym dyrektor Krystyna Wyrwicka w referacie pt. "Działania polityki społecznej w zakresie pomocy społecznej". System ten również uległ zmianie w ostatnim okresie. M.in. przyjęto rozwiązanie nawiązujące w części do koncepcji minimalnego dochodu gwarantowanego. Polega ono na stopniowym wprowadzaniu gwarancji części zasiłku okresowego (dotychczas przyznawanego fakultatywnie). Pozostała cześć jest uzależniona od aktywności beneficjenta (kontrakt socjalny). Pomoc społeczna ma do dyspozycji szeroki wachlarz świadczeń rzeczowych i w formie usług, które mogą być w bardziej adekwatny sposób dostosowane od potrzeb konkretnej rodziny. To te formy są najistotniejsze w pomocy społecznej i powinny być rozszerzane.

Aby dostosować formy pomocy do konkretnych potrzeb rodziny potrzebne są działania w ramach lokalnej polityki społecznej i rodzinnej, realizowanej przez samorządy i organizacje pozarządowe. Tym zagadnieniom poświecony został drugi Panel konferencji. Skuteczność ich działania zależy od zdiagnozowania najważniejszych problemów z którymi borykają się rodziny. Przedstawiła je prof. Danuta Zalewska w wystąpieniu nt. "Wiodące problemy współczesnej rodziny polskiej w diagnozie organizacji pozarządowych".

Problemy te generowane są przez dynamicznie zmieniające się warunki życia rodzin, które wymagają większego zaangażowania w zdobywanie środków do życia, także poprzez dodatkowe zarobkowanie. Pociąga to za sobą potrzebę mobilności przestrzennej, a przede wszystkim - większych nakładów czasu. Jednocześnie następuje osłabienie instytucjonalnego wsparcia rodzin w pełnieniu przez nie funkcji opiekuńczo - wychowawczych, z uwagi na komercjalizację i prywatyzację usług opiekuńczych i wychowawczych, ograniczających dostęp do nich. Szybka zmiana systemowa spowodowała narastanie obaw i leków, nieumiejętność radzenia sobie z sytuacją, a wraz z tym - potrzebę rozwoju usług poradniczych i terapeutycznych dla rodziny. Te interwencje, ze względu na różnorodność i zindywidualizowanie problemów mogą, być rozwiązywane przez podmioty lokalne, a zwłaszcza organizacje pozarządowe.

Działania na rzecz rodziny podejmują samorządy lokalne. Świadczy o tym przykład "Działań samorządu województwa warmińsko - mazurskiego na rzecz rodziny" przedstawiony przez dyrektor Wiesławę Przybysz. Opierają się one na diagnozie głównych problemów do których zaliczono: bezrobocie, ubóstwo, bezradność w sprawach opiekuńczo - wychowawczych i niepełnosprawność. Stały się one podstawą przygotowania szeregu programów ukierunkowanych na te problemy. Sytuacja rodzin w województwie został zidentyfikowana w toku badań. Została opracowana strategia polityki społecznej województwa, której główne obszary obejmują m.in. problemy, kryzysy rodziny, marginalizacji grup społecznych, długotrwałego bezrobocia. Programy podlegają corocznemu monitorowaniu, a sprawozdania z ich realizacji przedstawiane są władzom wojewódzkim. Do współpracy w działaniach na rzecz rodziny, tak na etapie ustalania kierunków działań jak i ich realizacji włączone są organizacje pozarządowe, oraz rada ds. rodzin - reprezentant ich interesów.

Na rzecz rodziny w Polsce działa Organizacja Narodów Zjednoczonych poprzez swoje agendy (UNESCO, UNICEF, Światową Organizację Zdrowia WHO, Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców), programy (Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju UNDP) i fundusze ( Fundusz Ludnościowy UNFPA, Fundusz Środowiskowy GEF). "Przeglądu działalności ONZ w zakresie rodziny" dokonała Anna Darska, p.o. Stałego Przedstawiciela UNDP w Polsce. Działalność ta obejmuje m.in. sferę edukacyjną, zdrowie matek, dzieci i osób starszych, zdrowie reprodukcyjne, prawa dzieci, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Przybiera różne formy: szkolenia, publikacje, poradnictwo, działalność promocyjna, konkursy, współpraca przy realizacji projektów na rzecz rozwiązania konkretnych problemów (tworzenie ośrodków pomocy dla ofiar przemocy). Do współpracy włączane są organizacje różnych szczebli, w tym organizacje pozarządowe.

Jakie powinny być podstawowe kierunki zmian polityki rodzinnej? - to pytanie na które poszukiwano odpowiedzi w Panelu III. Rodzina ma do spełnienia ważną funkcję jako podmiot inwestujący w młode pokolenie. Funkcje: opiekuńcza i wychowawcza wysuwają się na czoło zadań rodziny. Zwróciła na to uwagę dr Bożena Balcerzak - Paradowska w referacie "Funkcje wychowawcza i opiekuńcza - inwestycje w młode pokolenie". Wzrosły aspiracje edukacyjne rodziców wobec dzieci; w dużym stopniu przełożyły się one na dążenia do zapewnienia dzieciom jak najlepszych warunków edukacji i  rozwoju. Jednak w staraniach tych rodzina pozostaje przede wszystkim zdana na siebie. Wprawdzie deklaracje wspierania tych funkcji rodzin przez państwo znalazły się w wielu programach polityki rodzinnej, jednak analiza procesów realnych wskazuje na regres w tym zakresie.

Szeroki kontekst zagadnień przedstawiła w swoim referacie pt. "Rodzina a rynek pracy" prof. Irena E. Kotowska. Zmiany modelu demograficznego rodziny, zmiany na rynku pracy i zasobów pracy (m.in. konieczność stałego podnoszenia kwalifikacji zawodowych oznacza równoległe inwestowanie w kapitał ludzki rodziców i dzieci, zmiany form zatrudnienia, niestabilności i nieciągłość zatrudnienia, starzenie się zasobów pracy i reforma systemu emerytalnego), utrwalanie się modelu rodziny z obojgiem pracujących rodziców i ze wspólną odpowiedzialnością za opiekę na dziećmi i innymi członkami rodziny - to przesłanki, które powinny wpływać na przeorientowanie polityku społecznej i rodzinnej. Przykład krajów Europy Zachodniej, w których polityka rodzinna wspiera partnerski podział obowiązków w rodzinie wskazuje, że są to jednocześnie kraje o wysokim poziomie aktywności zawodowej kobiet i relatywnie wyższym poziomie dzietności.

Aktywność zawodowa kobiet należy uznać za proces utrwalony. Praca kobiet ma nie tylko wymiar rodzinny i jednostkowy, ale w coraz większym zakresie - ogólnospołeczny. Coraz wyższy poziom wykształcenia i kwalifikacji kobiet, ich mobilność edukacyjna i zawodowa, otwartość na własną przedsiębiorczość - rodzą potrzebę efektywnego wykorzystania tego potencjały na rynku pracy, mówił w swoim wystąpieniu nt. "Kobiety na polskim rynku pracy" dr Michał Boni. Tymczasem kobiety na rynku pracy są bardziej narażone na bezrobocie, maja niższe wynagrodzenia, częściej pracują w niepełnym wymiarze czasu, są dyskryminowane na etapie przyjęcia do pracy i na ścieżce awansu. Regulacje prawne w tym zakresie nie są rozwiązaniem wystarczającym. Potrzebna jest zmiana mentalności pracodawców i pracowników na rynku pracy i partnerów w rodzinie.

Co zatem wynika z referatów i dyskusji zaprezentowanych podczas obrad konferencji? W jakim kierunku powinny pójść zmiany w polityce rodzinnej?

Celami polityki rodzinnej powinno być:

• Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu rodzin - zawieraniu małżeństw i realizacji planów prokreacyjnych;
• Wspieranie partnerskiego modelu rodziny - z dwojgiem pracujących rodziców, odpowiedzialnych w równym stopniu za obowiązki wewnątrzrodzinne i ich wypełnianie;
• Tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi młodego pokolenia w rodzinie stanowiącego czynnik poprawy jakości kapitału ludzkiego;
• Pomoc rodzinom w trudnych sytuacjach (ubogim, osób bezrobotnych, wielodzietnym, niepełnymi;
• Tworzenie warunków sprzyjających umacnianiu więzi rodzinnych i trwałości rodziny.

Polityka rodzinna powinna opierać się na zasadach:

• Poszanowania podmiotowości i suwerenności rodziny;
• Dobra dziecka;
• Równości szans (dla młodego pokolenia, dla kobiet mężczyzn);
• Partnerstwa w rodzinie i z rodziną (relacje między rodziną a podmiotami polityki rodzinnej).

Dla realizacji celów polityki rodzinnej potrzebne jest:

• Prowadzenie polityki aktywnej - tzn. wykorzystującej aktywizujące formy i metody działania, pozwalających na udział rodzin w rozwiązywaniu własnych problemów i aktywności na rzecz swojego środowiska poprzez działania w formach zinstytucjonalizowanych, ruchach społecznych, samopomoc.
• Działania wielu podmiotów. Głównym podmiotem odpowiedzialnym jest państwo. Podmioty współdziałające i realizujące bezpośrednie zadania polityki rodzinnej to: samorządy lokalne, organizacje pozarządowe, kościoły różnych wyznań, związki zawodowe, zakłady pracy. Te ostatnie mogą tego dokonywać poprzez zarządzanie zasobami ludzkimi z uwzględnieniem różnorodności ze względu na wiek i pleć; upowszechnianie programów praca - życie (work-life balance, family - friendly employment), elastyczność organizacji pracy.
• Stosowanie wielu różnorodnych instrumentów i metod działania w dostosowanych do przyjętych celów polityki rodzinnej i adekwatnych do problemów i potrzeb rodzin. Tworzenie warunków sprzyjających powstawaniu rodzin i ich rozwojowi to możliwość osiągania i utrzymania samodzielności ekonomicznej poprze dostęp do edukacji - pracy - mieszkań.

Wspieranie rodzin z dwojgiem pracujących rodziców opartych na zasadzie partnerstwa wymaga rozwoju systemu pozwalającego na godzenia obowiązków zawodowych z rodzinnym. Sprzyjać temu powinien: rozwój opieki instytucjonalnej nad dziećmi i nad dorosłymi potrzebującymi opieki, powszechność urlopów i zasiłków macierzyńskich, wychowawczych, opiekuńczych dla obojga rodziców, korzystanie z okresowej dezaktywizacji w powiązaniu z możliwością udziału w różnych formach edukacji, ułatwiających reaktywizację zawodową, rozszerzanie możliwości skorzystania (na zasadach wyboru) z elastycznych form zatrudnienia i organizacji czasu pracy. Temu celowi powinna służyć edukacja na rzecz zmiany mentalność partnerów w rodzinie i otoczenia społecznego, sprzyjającej umacnianiu partnerstwa.

Tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi młodego pokolenia wymaga postępu w zakresie usług społecznych dla dzieci i młodzieży (poszerzenie edukacji przedszkolnej, rozszerzenie opieki pozalekcyjnej, zajęć pozaszkolnych, środowiskowych, podnoszenie jakości usług), stworzenie systemu zapewniającego dostęp dzieci i młodzieży do usług społecznych na zasadzie równych szans (rozwój infrastruktury społecznej na wsi i w małych miastach, zróżnicowany system opłat), wspieranie rodziny w ponoszeniu kosztów utrzymania i wychowania dzieci w rodzinie poprzez system świadczeń rodzinnych, rozwój świadczeń rzeczowych, wykorzystani systemu podatkowego w celu zmniejszenia obciążeń rodziny kosztami wychowania dzieci.

Pomoc rodzinom w trudnej sytuacji to przede wszystkim tworzenie warunków sprzyjających ich aktywności zawodowej połączonej z możliwością podnoszenia kwalifikacji, rozwój poradnictwa rodzinnego i pracy socjalnej na rzecz ich aktywizowania, zwiększanie odpowiedzialności za los dzieci (przez rodziców zobowiązanych do alimentacji).

Opracowała:
B. Balcerzak-Paradowska