Wystąpienie Ministra Spraw Zagranicznych
prof. Adama D. Rotfelda
podczas Konferencji pt. "60 lat ONZ. Osiągnięcia i wyzwania"
(Warszawa, 24 czerwca 2005 r.)
Dziękuję Jego Magnificencji, Panu Rektorowi Piotrowi Węgleńskiemu, za otwarcie naszego spotkania. Dzisiejsza konferencja jest przykładem bliskiej współpracy Uniwersytetu Warszawskiego i Ministerstwa Spraw Zagranicznych, wzajemnego oddziaływania środowiska akademickiego i dyplomacji. Nie muszę dodawać, że dla mnie osobiście zaproszenie do wygłoszenia słów wprowadzających do tej konferencji to przywilej a zarazem przyjemność - jako ministra spraw zagranicznych i skromnego pracownika naukowego, który swoje zawodowe życie rozpoczął wysyłając eseje na temat ONZ na konkurs ISMUN - Międzynarodowego Akademickiego Ruchu na rzecz Narodów Zjednoczonych
Zacznę od tezy, która jest prosta, a nawet banalna, niemniej wyraża istotę polskiej polityki w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Myślę, że dla wszystkich na tej sali wspólnym mianownikiem jest przekonanie, że Narody Zjednoczone - ze względu na swój dorobek i uniwersalny charakter - są i pozostaną jedyną organizacją zdolną do określenia zadań, regulowania i porządkowania systemu międzynarodowego oraz zapewnienia pokojowego rozwoju świata w skali globalnej i legitymizowania użycia siły w stosunkach międzynarodowych.
Osiągnięcia ONZ obejmują sferę polityczną i prawną, społeczną i gospodarczą. Nie na ostatnim miejscu należy wyróżnić działania podejmowane w ramach ONZ na rzecz utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Na okres zimnej wojny przypada proces dekolonizacji i zapewnienie prawa narodów do samostanowienia w ponad stu nowo powstałych państwach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej, ustanowienie reżimu nieproliferacji broni masowego niszczenia oraz nadanie najwyższej rangi poszanowaniu praw człowieka w skali całego świata.
Wśród wielu dokumentów - deklaracji, konwencji i paktów międzynarodowych o fundamentalnym znaczeniu dla kształtowania relacji między państwami - wymienić należy: Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 1948 r., Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r, Traktat o Nierozprzestrzenianiu Broni Nuklearnej (NPT) z 1968 r. oraz Deklarację Zasad Prawa Międzynarodowego dotyczących Przyjaznych Stosunków i Współpracy między Państwami z 1970 r., wreszcie - Statut Międzynarodowego Trybunału Karnego z 1998 r. Jak wiem będzie o tym mówił szerzej Pan profesor Zdzisław Galicki.
Koniec dwubiegunowego systemu bezpieczeństwa zdawał się zapowiadać nowy rozdział w historii ONZ - wiązało się to z nadzieją, że ONZ będzie nareszcie głównym miejscem koordynacji spraw globalnych, a zwłaszcza rozwoju i bezpieczeństwa. Rzeczywistość okazała się jednak inna i bardziej złożona, mniej stabilna i jeszcze mniej przewidywalna. Narody Zjednoczone w nowych sytuacjach kryzysowych nie potrafiły często sprostać pokładanym nadziejom. Jak rozumiem będzie o tym mówił Pan profesor Roman Kuźniar.
Sześćdziesiąt lat istnienia Organizacji to nie tylko debaty, konwencje i niezliczone rezolucje, ale również nowe instrumenty. Mam na myśli zwłaszcza operacje pokojowe, misje obserwacyjne i mediacyjne wysyłane w różne regiony działań wojennych. Pierwszą operację pokojową podjęła ONZ w Palestynie w 1948 r. Jakkolwiek mechanizmy, o których mówię, nie zawsze doprowadzały do całkowitego zakończenia sporów - to jednak łagodziły one napięcia i stabilizowały sytuację w różnych regionach świata. Polska od 1973 r. była szczególnie aktywna w misjach pokojowych. W 1998 r. zajmowaliśmy pierwsze miejsce pod względem liczby żołnierzy służących w operacjach pokojowych ONZ. W operacjach poza granicami kraju łącznie brało udział 55 600 polskich żołnierzy i policjantów. We wszystkich operacjach 66 Polaków oddało życie. Chciałbym wspomnieć przy tej okazji o polskiej obecności w Iraku, gdzie od początku operacji uczestniczyło ok. 10 tys. żołnierzy, a 17 poniosło śmierć. Polskie doświadczenia związane z misjami pokojowymi przedstawi Pan gen. broni dr Józef Flis.
Szanowni Państwo,
Jubileusz powstania Organizacji Narodów Zjednoczonych skłania nie tylko do dokonania bilansu działalności ONZ, ale również - a może przede wszystkim - do refleksji nad przyszłością Organizacji. Reforma ONZ będzie tematem wystąpienia Pana profesora Janusza Symonidesa. Polskie stanowisko w kwestiach związanych z reformą opiera się na przekonaniu, że ONZ powinna zwiększyć swoją skuteczność w rozwiązywaniu problemów globalnych i być gwarantem legitymizacji działań a zwłaszcza użycia siły z upoważnienia wspólnoty międzynarodowej. Świat, stosunki międzynarodowe i realia polityczne zmieniają się szybciej niż struktury organizacji międzynarodowej. Z tego względu od wielu lat Polska opowiada się na rzecz gruntownej reformy ONZ i zdefiniowania na nowo jej mandatu oraz dostosowania struktur instytucjonalnych do nowych zadań i potrzeb. Wszyscy wiążemy nadzieje i oczekiwania z przewidywanymi decyzjami Szczytu Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku we wrześniu 2005 roku. Pragnęlibyśmy, aby postanowienia Szczytu były adekwatne do wyzwań, przed jakimi stoi ONZ.
Jak wiadomo, jesienią 2002 r. Polska wystąpiła na forum ONZ z inicjatywą Nowego Aktu Politycznego Narodów Zjednoczonych na XXI w. Zaprosiliśmy też przed rokiem do Warszawy Panel Wybitnych Osobistości do spraw reformy Organizacji, powołany przez Sekretarza Generalnego ONZ. Projekt Nowego Aktu Politycznego - ujęty w formie deklaracji politycznej - nie zakłada ani zmiany ani rewizji Karty NZ, lecz jej uzupełnienie - na płaszczyźnie politycznej - o takie zasady i normy, które odpowiadałyby potrzebom współczesnych stosunków międzynarodowych. Istnieje potrzeba zdefiniowania na nowo pojęcia bezpieczeństwa międzynarodowego oraz określenia nowych zasad, które powinny być stosowane przez społeczność międzynarodową w reagowaniu na nowe wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa. Polska inicjatywa spotkała się z żywym zainteresowaniem zarówno na forum ONZ, jak też w środowisku badaczy i ekspertów. Wywarła wpływ na propozycje Sekretarza Generalnego i raporty przygotowywane przez różne zespoły.
Opublikowany w czerwcu br. wstępny projekt dokumentu końcowego Szczytu - to efekt negocjacji delegacji państw członkowskich w Nowym Jorku pod kierunkiem Przewodniczącego Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Jeana Pinga. W istocie, projekt Pinga jest syntezą dotychczasowych uzgodnień i stanowi dobrą podstawę do dalszej dyskusji. Przypomnę, że najważniejsze dokumenty, które są punktem wyjścia do prac nad reformą ONZ - to:
- Raport Panelu Wysokiego Szczebla ds. Zagrożeń, Wyzwań i Zmiany pt. Bezpieczniejszy świat: nasza wspólna odpowiedzialność z 2 grudnia 2004 r.,
- Projekt Milenijny prof. Jeffrey'a Sachs'a pt. Inwestowanie w rozwój: praktyczny plan realizacji Milenijnych Celów Rozwoju z 18 stycznia 2005 r.,
- Raport Sekretarza Generalnego ONZ pt.: W kierunku większej wolności: rozwój, bezpieczeństwo i prawa człowieka dla wszystkich z 21 marca 2005 roku.
We wszystkich tych dokumentach bez trudu odnajdujemy zbieżność z niektórymi propozycjami zgłoszonymi przez Polskę na różnych etapach promowania Nowego Aktu Politycznego na XXI wiek. Mam na myśli na przykład zaakcentowanie roli praw człowieka, demokracji i rządów prawa, solidarności, a także subsydiarności, czyli zwiększenia znaczenia organizacji regionalnych.
Postanowienia wrześniowego Szczytu ONZ w Nowym Jorku będą wypadkową stanowisk wszystkich państw-członków Organizacji. Niektóre sprawy o fundamentalnym znaczeniu dla nowej koncepcji bezpieczeństwa międzynarodowego i użycia siły, jak np. koncepcja odpowiedzialności za ochronę" (repsonsiblity to protect), budzą zrozumiałe opory i kontrowersje. Z kolei, inne zasady porządkujące system międzynarodowy takie jak: rządy demokratyczne, przestrzeganie praw człowieka, rządy prawa i zasada dobrego rządzenia" (good governance) są różnie interpretowane przez poszczególne państwa i grupy państw.
Polska aktywnie włączyła się w prace nad dokumentem i przedstawiła partnerom w łonie UE, a następnie pozostałym członkom ONZ propozycje nowego ujęcia szeregu punktów projektu dokumentu końcowego wrześniowego szczytu Narodów Zjednoczonych. Propozycje te odnoszą się w szczególności do wartości i zasad oraz rozbrojenia i nieproliferacji. Znalazły w nich silniejsze odzwierciedlenie wybrane elementy Nowego Aktu Politycznego: zasada subsydiarności, solidarności i koncepcja odpowiedzialnej suwerenności. Polskie podejście zakłada zrównoważone ujęcie trzech kluczowych elementów reformy: rozwoju, bezpieczeństwa i praw człowieka.
Najwięcej sporów wywołuje sprawa reformy Rady Bezpieczeństwa, a zwłaszcza powiększenie Rady o stałych członków. Polska popiera rezolucję zgłoszoną w tej sprawie przez Niemcy, Japonię, Indie i Brazylię z 16 maja br.