Raport o Rozwoju Społecznym w Afryce na rok 2012:
Przyszłość i Bezpieczeństwo Żywnościowe
(Fragmenty)

Przedmowa

Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia Afryka doświadczyła niezwykłego przyśpieszenia gospodarczego. Niektóre z najszybciej rozwijających się gospodarek świata znajdują się w Afryce i odnotowywały one wzrost pomimo braku stabilności gospodarki światowej. Wzrost gospodarczy przyczynił się do bardzo potrzebnej redukcji ubóstwa w Afryce i natchnął mieszkańców optymizmem. Nie ma wątpliwości, że wzrost gospodarczy ma pierwszorzędne znaczenie dla rozwoju społecznego i dlatego utrzymanie wzrostu jest koniecznością. Ale wzrost per se nie jest wystarczający. Ten pierwszy opracowany przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) Raport o Rozwoju Społecznym w Afryce pokazuje, że szybki postęp gospodarczy nie zapewnił bezpieczeństwa żywnościowego dla znacznej części społeczeństwa, która nadal cierpi z powodu głodu. Głównym przesłaniem Raportów o Rozwoju Społecznym opracowywanym przez UNDP od 1990 roku, jest idea, że rozwój opiera się na wzroście gospodarczym, ale sięga dalej, natomiast najważniejszym podmiotem rozwoju jest człowiek. Od 2000 roku Afryka doświadczyła kilka epizodów ostrych niedoborów żywnościowych, w wyniku których zmarło wiele osób, a inni utracili środki do życia. Ten Raport ukazuje się w momencie, gdy kolejna klęska głodu ogarnęła region Sahelu w Zachodniej Afryce. W 2011 r. klęska głodu zaatakowała miliony ludzi po drugiej stronie kontynentu, na obszarze Rogu Afryki obejmującym część Somalii. Susza, nieudane zbiory oraz inne katastrofy przyczyniają się do tych kryzysów. Jednakże prawdziwe przyczyny leżą głębiej. Raport pokazuje, że nieudane zbiory i brak żywności nie są jedynymi przyczynami klęski głodu. Częściej przyczyną jest nierówny dostęp do żywności, który występuje gdy ludzie nie mają środków na zakup jedzenia. Ten nierówny dostęp powstaje na skutek niskich dochodów i powszechnej bezradności, które nadal dotyczą wielu Afrykańczyków. Podczas, gdy klęski głodu trafiają na pierwsze strony gazet i okazjonalnie podrywają władze i organizacje pomocowe do podjęcia działań, to ciche kryzysy chronicznego niedożywienia i okresowego głodu nie otrzymują wystarczającej uwagi. Skutki jednak będą odczuwane przez pokolenia Afrykańczyków, pozbawiając dzieci przyszłości a rodziców godności, hamując postęp w rozwoju społecznym nawet pomimo prężnego rozwoju gospodarczego zachodzącego w Afryce. Zapewnienie wszystkim Afrykańczykom bezpieczeństwa żywnościowego wymaga koncentracji i podjęcia działań na newralgicznych obszarach. Należy zwiększyć produktywność małych gospodarstw wiejskich, poprawić jakość odżywiania wśród dzieci, budować silne społeczności i zrównoważone systemy żywnościowe oraz dążyć do awansu społecznego kobiet i biedoty z obszarów wiejskich. Sukces na tym polu można odnieść tylko wtedy, gdy przyjmiemy pogląd, iż bezpieczeństwo żywnościowe jest wyzwaniem, które wykracza poza zakres poszczególnych dziedzin i musi być ujęte w agendzie rozwoju państwa. Musimy zintegrować pracę organizacji humanitarnych i rozwojowych dążąc do zbudowania silnego społeczeństwa zdolnego przetrwać nawet najbardziej dotkliwe kryzysy. Ten nakaz stanowi siłę napędową wdrażającą plan przyspieszenia realizację Milenijnych Celów Rozwoju (Millennium Development Goals Acceleration Framework) na terytorium czterech państw położonych w regionie geograficznym Sahelu. Plan dąży do przyspieszenia postępu poprzez identyfikację wąskich gardeł i ograniczeń hamujących osiągnięcie celu bezpieczeństwa żywnościowego i lepszego odżywiania, jak również poprzez sprawniejszą koordynację (w tym finansowania) działań podejmowanych przez rządy, system ONZ i innych partnerów. UNDP w pełni popiera wspólne i wzajemnie przenikające się wysiłki, które w naszym rozumieniu są niezwykle istotne w kontekście potrzeby wyżywienia rosnącej populacji, ograniczenia degradacji środowiska i łagodzenia skutków zmian klimatycznych. Analizy i zalecenia przedstawione w tym Raporcie są wynikiem szerokich konsultacji przeprowadzonych z naukowcami, badaczami, strategami i osobami zawodowo zajmującymi się rozwojem, zarówno z Afryki jak i innych części świata. Raporty o Rozwoju Społecznym stanowią podstawę do prowadzenia niezależnych i rygorystycznych analiz oraz otwartych dyskusji na temat niebezpieczeństw zagrażających rozwojowi. Mam nadzieję, że pierwszy Raport o Rozwoju Społecznym w Afryce ożywi debatę o metodach zapewniających bezpieczeństwo żywnościowe i przyspieszy rozwój społeczny w Afryce, a także doprowadzi do podjęcia bardziej zdecydowanych kroków. Wyeliminujmy zagrożenie bezpieczeństwa żywnościowego i głód w Afryce raz na zawsze.

Wstęp

Gdyby rządy państw afrykańskich w ciągu ostatnich 30 lat spełniły oczekiwania swoich społeczeństw, ten Raport nie byłby potrzebny. Jedna czwarta mieszkańców Afryki Subsaharyjskiej nie byłaby niedożywiona, a jedna trzecia afrykańskich dzieci nie cierpiałaby na niedorozwój fizyczny. I tak wielu afrykańskich rolników nie musiałoby uprawiać malutkie skrawki wyjałowionej ziemi dla zdobycia mizernych środków do życia. Region cieszyłby się bezpieczeństwem żywnościowym, a porównanie stopnia rozwoju społecznego w Afryce z innymi bardziej szczęśliwymi regionami nie wypadłoby tak niepomyślnie. Stan chronicznego zagrożenia bezpieczeństwa żywnościowego w Afryce Subsaharyjskiej jest wynikiem złego rządzenia przez dziesiątki lat. Reżimy nastawione na gromadzeniu bogactw ogałacały region z zasobów i budowały dziedziczne struktury władzy. Wyrachowane elity, czerpiące zyski z wymuszeń i protekcji, zajęły miejsce pomiędzy przywódcami a społeczeństwem. Zmonopolizowały dochód państwa i ogołociły wieś, ale nie stworzyły miejsc pracy ani przemysłu. Na obszarze Afryki Subsaharyjskiej infrastruktura wiejska popadła w ruinę, rolnictwo upadło, zwiększyły się nierówności, w tym także z powodu płci, a systemy żywnościowe uległy stagnacji. Właściciele małych gospodarstw rolnych, na których spoczywa odbudowa rolnictwa, przez długie lata znajdowali się pomiędzy młotem a kowadłem. Odbudowa bezpieczeństwa żywnościowego musi rozpocząć się od wybawienia ich z tego kłopotliwego położenia i wyzwolenia ich potencjału. Działania podejmowane przez środowisko międzynarodowe również pozostawia wiele do życzenia. Kraje rozwinięte utrzymują subsydia rolnicze, z których korzystają rodzimi bogaci producenci, doprowadzając zubożałych rolników z Afryki Subsaharyjskiej do kresu wytrzymałości. Przez wiele lat programy przystosowawcze inspirowane przez siły zewnętrzne osłabiały potencjał krajowy i zachęcały rządy afrykańskie do spłaty rosnącego zadłużenia przerzucając środki przeznaczone na produkcję żywności na uprawę roślin eksportowych. Jeden po drugim kraje padały ofiarami spadających cen towarów przeznaczonych na eksport i rosnących cen towarów importowanych. Obojętność niektórych partnerów zagranicznych w stosunku do sektora rolniczego Afryki Subsaharyjskiej odzwierciedlała zaniedbania rządów, często zmuszające producentów żywności do korzystania z pomocy stawiającej warunki doprowadzające do dalszych strat. To okrutny paradoks, że w świecie nadprodukcji żywności, głód i niedożywienie rozpowszechniły się na kontynencie obdarzonym wystarczającymi zasobami rolniczymi. Fundamentalne zmiany są koniecznością. Pomimo imponującego wzrostu gospodarczego w przeciągu ostatnich dziesięciu lat i poprawy niektórych wskaźników rozwoju społecznego, Afryka Subsaharyjska nadal pozostaje jednym z najbardziej zagrożonych głodem regionów świata. Zmora klęski głodu, niewystępująca nigdzie indziej, w dalszym ciągu prześladuje miliony mieszkańców regionu. W 2011 roku Somalia doświadczyła kolejnej klęski głodu, a w tym roku zagrożony jest region Sahelu. Ale historia to nie przeznaczenie. Afrykańczycy nie są skazani na głód, pod warunkiem, że rządy podejmą zdecydowane kroki i wdrożą odpowiednie strategie i mechanizmy wspierające. Można zapobiec klęskom głodu, niedożywieniu i zagrożeniom bezpieczeństwa żywnościowego. Można raz na zawsze wyeliminować haniebne widoki namiotów, gdzie dokarmia się głodujące dzieci. Można wyeliminować skojarzenie Afryki Subsaharyjskiej z głodem. Poza rozwiązaniem problemów związanych ze specyficznymi uwarunkowaniami afrykańskimi, strategie bezpieczeństwa żywnościowego muszą dostosować się do zmieniających się zasad globalnego systemu żywnościowego. Nowe czynniki wpływają na metody produkcji i konsumpcji żywności: presja demograficzna, topniejące zasoby naturalne (w szczególności wody i naturalnych nawozów), rozpowszechnienie diety opartej na mięsie (która wymaga dużej ilości zbóż i wody) wśród nowo powstałych klas średnich krajów rozwijających się. Ceny artykułów spożywczych na rynkach międzynarodowych charakteryzują się brakiem stabilności i kształtują się w zależności od popytu i podaży, a podaż jest zależna od zmian klimatycznych i  cen na artykuły rolnicze, takie jak nawozy i ropa. Przy rosnącej i bogacącej się populacji Afryki Subsaharyjskiej te wyzwania zostaną spotęgowane. Na przestrzeni następnego półwiecza ten region będzie musiał produkować znacznie więcej żywności by wyżywić swoich mieszkańców przy jednoczesnym minimalizowaniu negatywnych skutków rozwoju rolnictwa na środowisko naturalne. Pół wieku temu zielone rewolucje, które ogarnęły Azję i Amerykę Łacińską, wprowadziły przełomowe osiągnięcia naukowe i technologiczne, które ostatecznie zwyciężyły głód w tych regionach. Zmiany rozprzestrzeniły sie na obszar całej Azji i miliony istnień ludzkich zostało uratowanych. Kraje, które dręczył niedostatek zamieniły się w krainy obfitości. Dlaczego w Afryce Subsaharyjskiej miałoby być inaczej? Afryka posiada wiedzę, technologię i środki by skończyć z głodem i zagrożeniem żywnościowym. Jednakże do tej pory brakowało woli politycznej i determinacji. Afryka musi przestać błagać o jedzenie. To znieważa jej godność i potencjał. Jeżeli niektóre kraje afrykańskie mogą nabywać i używać myśliwce, czołgi, artylerię i inne zaawansowane środki destrukcji, dlaczego nie miałyby opanować dziedziny wiedzy jaką jest rolnictwo? Dlaczego Afryka nie mogłaby sobie pozwolić na zakup technologii, traktorów, systemów nawadniających, nasion nowych odmian roślin i edukcji, które by zapewniły bezpieczeństwo żywnościowe? Ten Raport przekonuje, że Afryka może uwolnić się z powszechnego braku bezpieczeństwa żywnościowego podejmując działania na czterech newralgicznych obszarach: należy zwiększyć produktywność małych gospodarstw wiejskich; wprowadzić bardziej skuteczne strategie poprawy jakości odżywiania, szczególnie wśród dzieci; budować silne społeczności i gospodarstwa domowe, które poradzą sobie w sytuacjach kryzysowych; zwiększyć aktywność publiczną obywateli oraz dążyć do awansu społecznego kobiet i biedoty z obszarów wiejskich. Powyższe zmiany pomogą zniszczyć dewastacyjną siłę głodu i niedożywienia oraz wyzwolą potencjał i stworzą warunki dla rozwoju społecznego. Z kolei dobrze odżywione i wzmocnione społeczeństwo będzie chciało się kształcić, brać udział w życiu społecznym i zwiększać swój ludzki i produkcyjny potencjał. Przy pomocy odpowiednich strategii i instytucji Afryka może osiągnąć i utrzymać wyższy stopień rozwoju społecznego i bezpieczeństwa żywnościowego.

Omówienie

Głód panujący w Afryce Subsaharyjskiej trwa nazbyt długo. Jednakże Afrykańczycy nie są skazani na życie w ciągłym zagrożeniu brakiem bezpieczeństwa żywnościowego. Już dzisiaj dostępne są wiedza, technologie i zasoby by wyeliminować głód, a dalsze przełomowe osiągnięcia będą się pojawiać w wyniku postępu i prowadzonych badań. Jednakże nikt nie uwierzy, że wystarczy po prostu rozprowadzić lepsze nasiona i więcej nawozów wśród afrykańskich rolników i zostawić ich w spokoju. Wzrost gospodarczy również nie załatwi sprawy. Zaniedbania, które w efekcie powodują brak bezpieczeństwa żywnościowego są wszechobecne i są widoczne w rolnictwie, ochronie zdrowia, edukacji i strategiach podnoszenia jakości odżywiania. Zaniedbania są również widoczne w obsłudze doradczo-szkoleniowej sektora rolnego, prowadzonych badaniach, warunkach sanitarnych, lokalnych rządach, handlu i transporcie. Skuteczna reakcja na tak szeroki zakres problemów nie może ograniczać się do jednorazowej interwencji, upomnienia bądź nakazu instytucjonalnego. Odpowiedzią muszą być skoordynowane działania podjęte w różnych dziedzinach. Raport o Rozwoju Społecznym w Afryce, który jest pierwszym raportem o tej tematyce, wysuwa tezę, że zrównoważony wzrost produkcji rolnej ochrania prawo do żywności, czyli ludzką umiejętność pozyskiwania jedzenia. Dalszy rozwój ludzki wymaga strategii poprawy jakości odżywiania, która wyzwoli potencjał dzisiejszych i przyszłych pokoleń. Ponadto społeczności muszą być na tyle silne by poradzić sobie w sytuacjach kryzysowych i móc podejmować decyzje dotyczące własnego życia. Bezpieczeństwo żywnościowe a rozwój ludzki Nazbyt długo oblicze Afryki Subsaharyjskiej malował nieludzki głód. Ponad jeden na czterech Afrykańczyków jest niedożywiony, a brak bezpieczeństwa żywnościowego, powodującego niezdolność do trwałego zdobywania wystarczającej ilości kalorii i substancji odżywczych do prowadzenia zdrowego i produktywnego życia, jest wszechobecny. Zmora klęski głodu, w zasadzie niewystępująca już nigdzie indziej na świecie, w dalszym ciągu prześladuje niektóre rejony Afryki Subsaharyjskiej. Klęski głodu trafiają na pierwsze strony gazet, lecz chroniczny brak bezpieczeństwa żywnościowego i niedożywienie są bardziej podstępnymi, często cichymi, codziennymi plagami nękającymi miliony Afrykańczyków. Jednakże Afryka Subsaharyjska posiada wystarczająco dużo ziemi rolnej, wody i ogólnie sprzyjające warunki klimatyczne do uprawy produktów rolnych. W ciągu ostatnich 10 lat wiele krajów afrykańskich odnotowało najlepsze na świecie wskaźniki wzrostu gospodarczego i szybko awansowało na liście Human Development Index (HDI - Wskaźnik Rozwoju Społecznego). Posiadając tak istotne walory oraz ważne ekonomiczne i społeczne osiągnięcia, dlaczego ten region nadal cechuje brak bezpieczeństwa żywnościowego? Te dwa rażące paradoksy są punktem wyjścia niniejszego Raportu. Raport przedstawia argument, że zrównoważony wzrost produkcji rolnej i lepsze odżywianie są siłami napędzającymi bezpieczeństwo żywnościowe oraz rozwój ludzki. Argument jest prosty: bardziej produktywne rolnictwo buduje bezpieczeństwo żywnościowe poprzez zwiększenie możliwości zdobycia jedzenia i obniżenie cen żywności, tym samym poprawiając jej dostępność. Wyższa produktywność może podnieść dochody milionów małych gospodarstw rolnych, podnosząc standard życia, poprawiając stan zdrowia i zapewniając lepsze wykształcenie, a więc poszerzając ludzkie potencjały. Dzięki nauce, technologiom i rozpowszechnieniu innowacji, zwiększona produktywność rolnictwa może również przyczynić się do lepszego zarządzania środowiskiem. Zdrowa dieta łączy bezpieczeństwo żywnościowe z rozwojem społecznym. Dobrze odżywieni ludzie korzystają ze swoich praw i uprawnień, co jest podstawą rozwoju ludzkiego, i będą żądać od swoich przywódców bezpieczeństwa żywnościowego. Ludzki rozwój skupia się na prawach i uprawnieniach. Uzyskanie bezpieczeństwa żywnościowego musi być podparte nadaniem ludziom większych uprawnień i stworzeniem możliwości podejmowania własnych decyzji oraz kształtowaniem silnego społeczeństwa zdolnego przetrwać klęski. W trosce o zachowanie prawa człowieka do pożywienia, należy zadbać o jego dochód, struktury handlowe, przepisy instytucjonalne i dobre zarządzanie, które pozwoli ubogim osobom kupować i sprzedawać żywność na uczciwym rynku. Należy również wzmocnić zasadnicze ludzkie uprawnienia do zdrowia i wykształcenia. Strategie muszą uwzględniać cztery czynniki: produktywność rolnictwa, jakość odżywiania, odporność na klęski i awans społeczny, które mogą wyzwolić dynamiczny oraz etyczny cykl bezpieczeństwa żywnościowego i rozwoju społecznego. Afryka Subsaharyjska nadal pozostaje w tyle za światem pod względem rozwoju społecznego, lecz szybkie tempo zmian oraz nowe ożywienie gospodarcze regionu napawa ostrożnym optymizmem. Warunki panujące w dzisiejszej Afryce Subsaharyjskiej Afryka Subsaharyjska posiada bogate zasoby do uprawiania rolnictwa. To haniebne, by we wszystkich zakątkach regionu miliony ludzi cierpiało z głodu i niedożywienia; to skutek rażącej nierównej lokalnej produkcji żywności i dystrybucji oraz chronicznie ubogiej diety. Godność tych ludzi jest codziennie naruszana, a wiele rządów nie spełnia swojego podstawowego obowiązku ochrony obywateli przed głodem. Łańcuch bezpieczeństwa żywnościowego, który biegnie od osiągalności przez dostępność do konsumpcji, ulega stałym napięciom w regionie narażonym na skutki zmiennej pogody, niestabilnych cen żywności oraz konfliktów i przemocy. Produktywność rolnictwa jest niska, znacznie poniżej poziomów innych regionów. Wiele krajów Afryki Subsaharyjskiej jest zależnych od importu artykułów spożywczych, a nawet od pomocy żywnościowej podczas nazbyt częstych kryzysów humanitarnych. Tam, gdzie pożywienie jest osiągalne, milionom ludzi brakuje środków na ich zakup lub nie mają oni możliwości kupna czy też sprzedaży z powodu braku rozwiniętych rynków, złych dróg, dużych odległości i wysokich kosztów transportu. Choć osiągalność i dostępność pożywienia są bardzo ważne, bezpieczeństwo żywnościowe charakteryzuje się jeszcze innymi czynnikami. Prawidłowe korzystanie z jedzenia i jakość odżywiania są podstawą ludzkiego rozwoju. Niedożywienie prowadzi do chorób i śmierci, tak jak brak dostępu do czystej wody, energii i urządzeń sanitarnych sprzyja takim chorobom jak HIV/AIDS i malarii tworząc śmiertelną kombinację, która utrwala problem. Głód zbiera tragiczne żniwo wśród pojedynczych istnień ludzkich jak i społeczeństwa. Słabo odżywiane dzieci mają osłabione systemy odpornościowe i umierają na choroby zakaźne, które w normalnych warunkach są uleczalne. Niedożywienie podczas pierwszych 100 dni ciąży może doprowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia płodu i jego mózgu, jak również zaburzyć jego rozwój fizyczny. Niedożywione matki są bardziej narażone na ryzyko śmierci przy porodzie lub urodzenia dziecka o niskiej masie ciała, które nie przeżyje okresu niemowlęctwa. Niemowlęta, które dożyją wczesnego dzieciństwa są narażone na niedorozwój fizyczny, który skraca ich życie. Te dzieci prawdopodobnie utrwalą cykl niedostatku, gdy im z kolei urodzą się dzieci z niską wagą urodzeniową. Afrykańczycy tkwią w pułapce głodu od dziesięcioleci; podstawą diety milionów osób są produkty pozbawione mikroelementów niezbędnych do prawidłowego rozwoju dzieci i prawidłowego funkcjonowania dorosłych. Głód osłabia społeczeństwo zwiększając zachorowalność, śmiertelność oraz niemoc. Poza tym głód powoduje wzrost kosztów opieki medycznej, obniża wydajność pracowników i niweluje pozytywny aspekt edukacji, która ma korzystny wpływ na rozwój społeczny i gospodarczy. Narusza ludzką godność i poczucie wartości. Długotrwałe wyzwania i nowe zagrożenia Złe strategie, słabe instytucje i wadliwie funkcjonujące rynki leżą u podstaw braku bezpieczeństwa żywnościowego w Afryce Subsaharyjskiej. Ten uciążliwy spadek jest najbardziej widoczny w gospodarstwach domowych i społecznościach, gdzie nierówne relacje władzy usidlają bezbronne grupy - rolników uprawiających ziemi na własne potrzeby, osoby ubogie nieposiadające ziemię, kobiety i dzieci - które stają się częścią okrutnego cyklu niedostatku, braku bezpieczeństwa żywnościowego i niskiego rozwoju ludzkiego. Przez dziesiątki lat strategie rządów i instytucji międzynarodowych zaniedbywały rozwój wsi i rolnictwa Afryki Subsaharyjskiej na rzecz populacji miejskich. Ich szkodliwa spuścizna to m.in. nieefektywne postkolonialne plany rozwoju przemysłu, które wyczerpały zasoby rozwojowe, pozostawiając rolnictwo w głębokiej zapaści. Celem strukturalnych programów przystosowawczych było zasilenie budżetów, lecz zamiast tego przyczyniły się one do zahamowania rozwoju ludzkiego, w szczególności wśród bezbronnych ubogich osób. Poza tym wypaczyły one alokację dochodu narodowego i pomocy międzynarodowej, która pomijała rolnictwo i jakość odżywiania. Od połowy lat 90tych sytuacja uległa pewnej poprawie, jednakże wiele afrykańskich rządów nadal obciąża rodzime rolnictwo bezzasadnie wysokimi podatkami. Równocześnie inne sektory gospodarki otrzymują subsydia, pomoc finansową i wsparcie makroekonomiczne. Tymczasem, wiele krajów rozwiniętych stosuje inną taktykę i wspiera rolnictwo wysokimi subsydiami, pomimo że rola rolnictwa jako siły napędowej rozwoju już dawno się skończyła. W ten sposób hodowcy zyskują olbrzymią przewagę na rynkach międzynarodowych. Małe gospodarstwa rolne Afryki Subsaharyjskiej, zepchnięte na boczny tor przez złe strategie i przygniatane przez rynki międzynarodowe, już dawno temu zrezygnowały z walki i konkurowania z jednym z najpotężniejszych systemów rolniczych na świecie. Odcięcie się od przeszłości i odebranie przywilejów wybranym elitom, jak również zbudowanie instytucji, które na nowo zrównoważą relacje władzy na wszystkich poziomach społecznych, będzie wymagało od odważnych obywateli i zdeterminowanych przywódców niezwykłej odwagi. Te kroki muszą być podjęte w najbliższej przyszłości, gdyż na horyzoncie pokazały się kolejne zagrożenia dla trwałości systemów żywnościowych Afryki Subsaharyjskiej. Zmiany demograficzne, potrzeba ochrony środowiska oraz zmiany klimatyczne na poziomie lokalnym i światowym całkowicie zmieniają opcje rozwoju dla tego regionu. Rosnąca populacja Afryki Subsaharyjskiej, która w 2050 r. ma osiągnąć liczbę prawie 2 miliardów ludzi sprawi, że te nowe wyzwania będą rosły wraz z rosnącą populacją. Coraz większe zapotrzebowanie na żywność będzie wymagało w przeciągu następnego półwiecza znacznego zwiększenia zbiorów. Trzeba również ograniczyć wpływ zmian klimatycznych oraz skutki obecnie stosowanych metod uprawy ziemi na produkcję rolną. Tylko ostry i trwały wzrost wydajności rolnictwa zapewni odpowiedni poziom produkcji żywności, dochodów i środków do życia. Podnoszenie wydajności rolnictwa

Lokalna wydolność rolnictwa jest podstawą bezpieczeństwa żywnościowego w Afryce Subsaharyjskiej. To oczywista prawda, która w przeszłości była nagminnie lekceważona. Rolnictwo determinuje dostępność pożywienia, które jest pierwszym ogniwem w łańcuchu bezpieczeństwa żywnościowego. Dla większości Afrykańczyków, szczególnie biednych, rolnictwo jest również źródłem dochodów i zatrudnienia, które stanowią podstawę rozwoju ludzkiego. Z kolei dochody i zatrudnienie wspierają bezpieczeństwo żywnościowe zapewniając dostępność do wystarczającej ilości pożywnego jedzenia. Poza tymi niezwykle istotnymi i wzajemnie oddziałującymi na siebie skutkami, rolnictwo również kształtuje sposoby (w tym zrównoważone) korzystania z zasobów wodnych i ziemi. W Afryce Subsaharyjskiej rolnictwo, pomimo że tak ważne, nigdy nie osiągnęło swojego pełnego potencjału. Było lekceważone przez rządy i ograniczane przez niską wydajność poszczególnych gospodarstw. Zgodnie ze starymi zwyczajami, afrykańscy właściciele małych gospodarstw uprawiają wydartą lasom ziemię i pastwiska oraz stosują jedno lub dwupolówkę, która wyczerpuje glebę. Wzrost produkcji wynika z powiększania powierzchni ziemi uprawnej, a nie stosowania bardziej skutecznych metod uprawy. Dalsza ekspansja powierzchni ziemi uprawnej jest ograniczona i rolnicy muszą podnieść wydajność posiadanej ziemi przy pomocy nowych technologii. Wzrost wydajności spowoduje większe zatrudnienie w rolnictwie; godziwe płace, również dla pracowników niewykwalifikowanych; dochód dla społeczności wiejskich. Podwyższenie wydajności wymaga większej ilości nawozów i nasion, badań naukowych i postępowych metod uprawy, oraz skoordynowanej i dostępnej obsługi doradczo-szkoleniowej prowadzonej przez ekspertów rozumiejących zwyczaje i specyfikę lokalnych społeczności. "Mądre subsydia", które zachęcają rolników do stosowania wysokowydajnych odmian roślin uprawnych i nie obciążają państwa długoterminowymi kosztami mogą pobudzić produkcję żywności i rynki. Prace badawcze mające na celu opracowanie technologii podnoszących wydajność powinny korzystać z  wiedzy lokalnych rolników. Te technologie mogą być bardziej skuteczne niż te opracowane przez odizolowane laboratoria. Przekonanie rolników do stosowania nowych metod uprawiania ziemi wymaga zrozumienia przyczyn ich oporu. Nowe strategie i badania powinny uwzględniać różne opcje poprawiające stan zdrowia i jakość odżywiania. Opracowanie zrównoważonych dla środowiska naturalnego technologii wymaga interdyscyplinarnej wiedzy. Współczesne technologie rolnicze mogą dostarczyć rozwiązania, które nie tylko podniosą wydajność, lecz również zaoszczędzą na kosztach, sprawiając, że użycie nawozów i wody stanie się bardziej przyjazne dla środowiska. Osiągnięcia naukowe i innowacje oraz ich upowszechnienie wymaga współpracy ze strony hodowców, badaczy i rolników. Kwestia nawodnienia jest długotrwałym wyzwaniem dla Afryki Subsaharyjskiej. Większość krajów musi dokonać dużych inwestycji w systemy irygacyjne, które zapewnią zrównoważone zarządzanie zasobami wodnymi i stworzą wiele miejsc pracy. Lecz nie wszystkie części regionu wymagają nawadniania. Wiele wilgotnych i wpół wilgotnych stref posiada wystarczająco dużo wilgoci by móc stosować inne metody kontrolowania zasobów wody. Zwiększenie zbiorów można również osiągnąć poprzez lepszy dostęp do rynków. Udostępnienie szybkiego i niedrogiego transportu nadwyżek do punktów sprzedaży lub magazynów zachęca do zwiększenia produkcji. Stworzenie takich warunków wymaga opracowania strategii rozwoju rynku oraz reform w zakresie regulacji transportu, które zainicjują konkurencję. Należy również dokonać inwestycji w wiejskie drogi, technologie informacyjne, kolejnictwo i magazyny. Dostęp do kredytów i ubezpieczeń obniży ryzyko związane z wprowadzeniem nowych rozwiązań i zmotywuje rolników do stosowania nowych odmian. Pobudzenie zainteresowania młodych Afrykańczyków rolnictwem wniesie nową energię i pomysłowość, co przyczyni się do rozwoju tej dziedziny. Technologie i innowacyjność stworzą warunki dla atrakcyjnych i zyskownych szans gospodarczych, przedsięwzięć oraz zawodów, dodając wartości sektorowi, który młodzi postrzegają jako uwłaczający i zacofany. Połączenie trzech atutów: dużej populacji młodych, postępu w innowacyjności i obietnicy rozwoju rolnictwa stanowi naturalną ścieżkę rozwoju dla wielu krajów. Wyższa wydajność rolnictwa może przynieść potrójne zyski: trwałe bezpieczeństwo żywnościowe, wyższy stopień rozwoju ludzkiego oraz mniejszą eksploatację gleby i wody. Rządy muszą przemyśleć swoje priorytety i znaleźć środki na potrzebne inwestycje. Samo-niszcząca polityka, która stawia broń przed chlebem, miasta przed gospodarstwami rolnymi i tłuste jedzenie przed zdrową dietą, nie spełni oczekiwań. Finansowanie badań dla sektora rolnego i jego rozwoju oraz skuteczna współpraca regionalna w zakresie dużych inwestycji na rzecz zdobycia kontroli nad eksploatacją ziemi i wody, przyniesie większe korzyści Afryce Subsaharyjskiej niż rozsiewanie konfliktów przy pomocy kul lub przemienianie kontynentalnych spichlerzy w zbiorniki paliwa. Od bezpieczeństwa żywnościowego do rozwoju ludzkiego wynikającego ze stosowania zdrowej diety

Nazbyt często łatwo jest przewidzieć wiadomości napływające z Afryki Subsaharyjskiej: na pierwszej stronie głód i kryzys humanitarny, w sekcji gospodarczej zmienne ceny produktów spożywczych na rynkach międzynarodowych, a w kolorowym dodatku paraliżujące zdjęcia wycieńczonych dzieci. Temat głodu dominuje w  napływających wiadomościach z Afryki, natomiast problem niedożywienia, cichego wspólnika głodu, rzadko trafia na pierwsze strony gazet. Niedożywienie szkodzi procesowi rozwoju ludzkiego, powodując nieodwracalne zmiany na wczesnym etapie życia człowieka oraz duże straty gospodarcze i społeczne zarówno w danej chwili, jak i na wiele nadchodzących lat. Niedożywienie jest plagą dzieciństwa. Może być wspólnym doświadczeniem wielu pokoleń i przybrać postać ukrytego głodu, który jest wyniszczającym dziedzictwem niedoboru składników odżywczych, wynikającym z dawnej praktyki spożywania jedzenia o niskiej wartości odżywczej. Jednakże wzbogacenie podstawowych pokarmów o dodatkowe wartości może pomóc w zachowaniu ich miejsca w tradycyjnej diecie. Najbardziej skuteczna i zarazem najtańsza metoda zwalczająca niedożywienie to zwiększenie spożycia mikroelementów. Niski koszt garści składników odżywczych (witamina A, jodyna, żelazo i  cynk) może przynieść duże zyski pod postacią wzmożonego rozwoju ludzkiego, i będzie jedną z najbardziej skutecznych inwestycji rozwojowych. Wiele z istotnych i skutecznych metod poprawiania wartość pożywienia nie są kosztowne. Jedna z nich to wzmocnienie pozycji kobiet. Ta metoda ma szeroki zasięg i pomaga gospodarstwom domowym zerwać z cyklem międzypokoleniowego niedostatku. Gdy kobiety mają mniejszą moc decyzyjną niż mężczyźni, cierpi na tym dieta i bezpieczeństwo żywnościowe gospodarstwa domowego. Dostęp do opieki zdrowotnej jest również ograniczony. Natomiast kiedy kobiety uczestniczą w podejmowaniu domowych decyzji, dieta dzieci jest dużo bogatsza. Dobrze odżywieni ludzie są bardziej efektywni i  łatwiej się uczą. Dobrze odżywione dzieci chłoną wiedzę i mają szansę żyć zgodnie ze swoimi oczekiwaniami. Znaczenie zdrowej diety jest oczywiste jeszcze przed narodzinami dziecka. Już w okresie ciąży jakość odżywcza jedzenia spożywanego przez matkę będzie miała długoterminowe skutki na rozwój i umiejętność uczenia się dziecka. Nauka o żywieniu odkrywa nowe metody wzbogacenia diety ludzi ubogich. Badania naukowe dotyczące biofortyfikacji (wzbogacanie roślin o pierwiastki) są wielce obiecujące, ponieważ jej celem są nieprzetworzone podstawowe produkty żywnościowe, które codziennie spożywane są w dużych ilościach przez ubogich mieszkańców Afryki. Biofortyfikacja ma szczególne znaczenie dla nisko dochodowych gospodarstw domowych, które nie konsumują przemysłowo wzbogaconych i przetworzonych artykułów spożywczych. Chociaż ta technologia ma ograniczenia, jednakże mogłaby wzbogacić tradycyjną afrykańską dietę o cenne mikroelementy. Jakość odżywiania jest zależna od wielu czynników, takich jak: ekonomia polityczna, warunki klimatyczne i sezonowe, zwyczaje kulturowe i religijne, dostępność do służby zdrowia, oraz poziom wiedzy gospodarstwa domowego, w tym wiedzy o zdrowym odżywianiu i nawykach zdrowotnych. Produkcja rolna, dochód, dostęp do zróżnicowanego i pożywnego jedzenia oraz urządzeń sanitarnych, jak również do wystarczającej ilości czystej wody i paliwa kuchennego również odgrywa ważną rolę. Tak wielowymiarowe wyzwanie wymaga opracowania strategii obejmujących wiele sektorów państwa. Niezbędne jest głębokie zaangażowanie rządów i zabezpieczenie wystarczających środków oraz interwencja państwa, społeczeństwa obywatelskiego, sektora prywatnego i społeczności międzynarodowej. Problem odżywiania musi stać się priorytetem dla polityków i gospodarstw domowych. W przeciwnym razie Afryka Subsaharyjska w dalszym ciągu będzie narażać swoich obywateli i społeczeństwa na ponoszenie wysokich kosztów jednego z najbardziej obezwładniających deficytów. Budowanie odporności W Afryce Subsaharyjskiej proces dostarczania żywności z pola na stół jest ciągle zagrożony. Wstrząsy, cykle i trendy zagrażają bezpieczeństwu żywnościowemu i życiu. Konflikty, susze, powodzie, niestabilne ceny rynkowe i inne wstrząsy natychmiast powodują niedostatek i cierpienie najuboższych i bezbronnych gospodarstw domowych oraz ograniczają przyszły rozwój ludzki. Nazbyt często doznane szkody mają charakter trwały. Cykliczne lub długotrwałe obciążenia, takie jak: sezonowy schemat zbierania plonów, który powoduje długie okresy głodu pomiędzy zbiorami, lub powiększająca się degradacja środowiska, są powolniejsze i bardziej przewidywalne. Jednakże jednakowo niszczą społeczności, w szczególności te, które nie mają wdrożonych metod zarządzania zagrożeniem i programu ochrony środków do życia. Rosną problemy związane ze wzrostem populacji. Zapobieganie lub rozwiązywanie problemów zanim zniszczą systemy żywnościowe wymaga działań na wielu frontach, począwszy od środowiska po rozstrzyganie konfliktów, od stabilności rynkowej po awans społeczny kobiet. Planowanie długofalowe wymaga ograniczenia wkładu rolnictwa w zmiany klimatyczne poprzez wdrożenie przyjaznych dla środowiska strategii. Zrównoważone techniki zwiększające produkcję rolną już dziś pozwolą rolnikom zaadaptować się do zmian klimatycznych i czerpać korzyści z bogatej w składniki gleby, bez dalszego obciążania środowiska. Działania zmierzające do tłumienia regionalnych konfliktów zmniejszyłyby częstotliwość występowania klęsk systemów żywnościowych. Amortyzowanie niestabilności światowych cen żywności jest zbiorowym wysiłkiem społeczności międzynarodowych. Lecz dla krajów afrykańskich stawka jest wysoka. Muszą one poprzeć globalną przebudowę struktur bezpieczeństwa żywnościowego i rolnego opartych na lepszej dostępności do rynków dla importerów żywności, mniejszych ograniczeniach dla eksporterów oraz mniejszych wahaniach na rynkach biopaliw. Skuteczne reakcje na wzrost demograficzny i związany z tym problem żywnościowy muszą uwzględniać zwiększenie potencjału kobiet, umożliwiając im lepszy dostęp do edukacji, zatrudnienia i skutecznych metod planowania rodziny. Wybiegające w przyszłość środki zaradcze mogą ochronić systemy żywnościowe przed zagrożeniami, lub co najmniej ograniczyć częstotliwość i intensywność tych najbardziej szkodliwych. Ale katastrofy się zdarzają i biedne społeczności muszą być przygotowane do radzenia sobie z zagrożeniami i wstrząsami. Ochrona socjalna obejmująca ubezpieczenia, ochronę miejsc pracy, programy żywnościowe i zasadę "płaca za pracę", pomoc żywnościową, subsydia i transfery świadczeń socjalnych, może być decydująca dla przetrwania bądź unicestwienia gospodarstw domowych. Jednakże, ograniczanie rozpadu systemu żywnościowego i łagodzenie skutków katastrof trudno nazwać postępem. Najskuteczniejsze programy ochrony socjalnej chronią podstawowe aktywa produkcyjne, co w przypadku Afryki Subsaharyjskiej oznacza siłę roboczą i ziemię, które z kolei generują zyski. Skuteczne programy ochrony wydobywają ludzi z ubóstwa, redukują potrzebę wypłacania świadczeń socjalnych i uodparniają społeczeństwa na skutki katastrof. Połączenie ochrony socjalnej z działaniami zwiększającymi dostęp rolników do technologii, stabilizującymi wiejskie rynki i ceny towarów, budującymi infrastrukturę na obszarach wiejskich, mogą sprawić, że rolnicy, gospodarstwa domowe i rynki będą bardziej odporne na sytuacje kryzysowe. Awans społeczny, sprawiedliwość społeczna i kwestie płci Niniejszy Raport ukazuje, że w Afryce Subsaharyjskiej dochodzi do łamania podstawowego prawa do pożywienia, jak również prawa do życia, na niedopuszczalną skalę. Zbudowanie bezpieczeństwa żywnościowego na kontynencie wymaga zmian przekształceniowych, zmian których skuteczność jest uzależniona od przesunięcia zasobów, potencjałów i decyzyjności w ręce właścicieli małych gospodarstw rolnych, biednych społeczności i kobiet. Gdy kobiety i inne bezbronne grupy otrzymają prawo głosu i prawo do podejmowania decyzji wpływających na ich życie, zwiększy się ich potencjał produkcyjny, handlowy i konsumpcyjny. Wiedza i organizacja są kluczem do otwarcia przestrzeni publicznej. Technologie informacyjne udostępniają rolnikom najnowsze informacje o cenach i warunkach rynkowych zwiększając ich możliwości, podczas gdy spółdzielnie i stowarzyszenia producentów mogą prowadzić wspólne negocjacje. Regularna i szybka wymiana informacji pomiędzy uczestnikami rynków spożywczych - rolnikami, jednostkami świadczącymi usługi transportowe, sprzedawcami i kupcami - obniża koszty i czas realizacji transakcji, tym samym podnosząc zyski rolników. Szybka łączność może sprawić, iż rolnicy staną się lepszymi handlowcami, a rynki zyskają na przejrzystości. Nowe inwestycje i techniki uprawy mogą uwolnić rolników od cykli niskiej produktywności i ubóstwa. Ale technologia ma dwie twarze. Źle stosowana może pozbawić rolnika źródła utrzymania lub zmarginalizować małe gospodarstwa rolne. Osiągnięcia naukowe opracowywane z dala od miejsc wdrażających je w życie, lub zaszufladkowane w wodoodpornych dyscyplinach, mogą źle służyć małym gospodarstwom i lokalnym środowiskom. Zjawisko uczestnictwa społecznego jest bardziej powszechne, gdy siła polityczna, gospodarcza i społeczna jest rozproszona. Miejscowe rozwiązania są zazwyczaj bardziej trwałe niż decyzje narzucane z góry. Organizacje zrzeszające producentów wzmacniają polityczny głos rolników, obniżają koszty marketingu i wypracowują wspólne stanowiska. Znajomość członków społeczności lokalnej pomaga zidentyfikować docelowych odbiorców pomocy socjalnej i eliminuje przechwytywanie transferów społecznych przez elity. Afrykańscy rolnicy znaleźli sprzymierzeńców wśród autonomicznych organizacji reprezentujących społeczeństwo obywatelskie, które potrafią wzbudzić publiczne zainteresowanie istotnymi sprawami, monitorować działalność rządów i prowadzić lobbing na rzecz ochrony podstawowych praw człowieka. Poza organizacjami strzegącymi praw człowieka, na obszarze Afryki pracują organizacje społeczeństwa obywatelskiego zajmujące się rozwojem, które koncentrują się na dobroczynności i pomocy oraz podejmują interwencje w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego. Lecz w Afryce społeczeństwo obywatelskie znajduje się w początkowej fazie powstawania, więc jego rola w budowaniu bezpieczeństwa żywnościowego nie może być ani umniejszana ani wyolbrzymiana. Odpowiedzialność i prawo głosu są nierozerwalnie ze sobą powiązane. Warunkiem sprawiedliwości społecznej jest odpowiedzialność władz względem zaangażowanych społeczności. Organizacje społeczne i zaangażowanie obywatelskie będą musiały wypełnić wiele luk. Kontrole społeczne monitorujące programy ochrony socjalnej i inne usługi publiczne mogą wzmocnić społeczny kontrakt zawarty między społeczeństwem i jego rządem. Posiadanie kontroli nad ziemią jest kluczowe dla rolników. W Afryce Subsaharyjskiej rodziny przekazują uprawianą ziemię następnym pokoleniom, lecz źle zdefiniowane prawa dzierżawy narażają małorolnych farmerów na odebranie praw i wykorzystanie ich niejasnej sytuacji prawnej. Obecne międzynarodowe zainteresowanie ziemią w Afryce Subsaharyjskiej grozi zaostrzeniem niepewnej sytuacji rolników. Jednym z zagrożeń są duże inwestycje, które mogą przyczynić się do wysiedlania ludzi bez konsultacji lub stosownej kompensaty. W krajach gdzie dużo ludzi pracuje w rolnictwie, pozbawienie ich ziemi nie zapewniając im pracy w innych sektorach spowoduje wzrost ubóstwa, bezrobocia i brak bezpieczeństwa żywnościowego. Podnoszenie potencjału kobiet (dzięki lepszemu wykształceniu, bezpośredniej kontroli nad zasobami i nadaniu prawa do podejmowania decyzji) oraz zwiększenie bezpieczeństwa żywnościowego są mocno ze sobą powiązane. Awans społeczny kobiet, które w Afryce Subsaharyjskiej tworzą prawie połowę siły roboczej pracującej w rolnictwie, jest wysoce skutecznym sposobem na osiągnięcie postępu w wielowymiarowych aspektach bezpieczeństwa żywnościowego. Lecz pomijając nawet te instrumentalne wartości, awans społeczny kobiet musi pozostać priorytetem, ponieważ równość i eliminacja dyskryminacji mają głęboką wartość. Tak jak prawa człowieka, tak również prawa kobiet zasługują na poparcie. Lecz kobiety Afryki Subsaharyjskiej mają mniej kontroli niż mężczyźni nad takimi zasobami produkcyjnymi jak aktywa, ziemia i kredyty; ich czas jest często przeznaczany na zajęcia, które nie mają wartości rynkowej i są niedoceniane; dostęp kobiet do kluczowych instytucji, takich jak sądy czy rynki, jest ograniczony. Klęski głodu w dalszym ciągu gnębią ten region jak nigdzie indziej. Cykle głodu i rozpaczy, z którymi zmaga się tak wielu Afrykańczyków, dalej biegną swoim trybem. Odpowiedzialność za te przerażające warunki spada na rządy, instytucje i rynki, zarówno regionalne jak i zagraniczne. Wyzwanie, jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego w Afryce Subsaharyjskiej jest ogromne, czasu jest mało, a wymagane inwestycje poważne. Lecz potencjalne zyski dla rozwoju społecznego są ogromne.