"Sytuacja ludności świata 2003 - Ponad 1 miliard nastolatków: inwestowanie w ich zdrowie i prawa"
Raport Funduszu Ludnościowego Narodów Zjednoczonych (UNFPA) (streszczenie)
Po raz pierwszy w historii tak liczna rzesza nastolatków - ponad 1,2 miliarda osób - przygotowuje się do wejścia w dorosłe życie w szybko zmieniającym się świecie. Raport Funduszu Ludnościowego Narodów Zjednoczonych (UNFPA), zatytułowany "Sytuacja ludności świata w 2003", omawia wyzwania i ryzyka stojące przed tym pokoleniem. Autorzy raportu stwierdzają, że choć inwestowanie w młodych ludzi przynosi znaczne korzyści, ich potrzeby w dalszym ciągu nie są odpowiednio uwzględniane.
Blisko połowa ludności świata nie przekroczyła wieku 25 lat. Około 20 procent to nastolatki w wieku od 10 do 19 lat.1 Osiemdziesiąt siedem procent nastolatków żyje w krajach rozwijających się. Stan wykształcenia i zdrowia nastolatków, ich gotowość do podjęcia odpowiedzialnych ról i obowiązków, a także wsparcie otrzymywane od rodzin, społeczności i rządów, będą miały zasadniczy wpływ na przyszłość świata.
Młodzi ludzie mają dziś do czynienia ze zróżnicowanymi - i zmiennymi - realiami politycznymi, gospodarczymi, społecznymi i kulturowymi. Wielu z nich ma tradycyjne wiejskie wychowanie, które nie wytrzymuje naporu złożonych realiów życia w mieście. Zmienia się struktura rodziny. Przed młodymi ludźmi pojawiają się coraz to nowe zagrożenia. Stawia się przed nimi coraz to nowe wymagania. ®ródłem wiedzy o świecie i o tym, jak należy postępować, są dla nich w coraz większym stopniu rówieśnicy i środki masowego przekazu.
Życie wszystkich nastolatków na świecie na jeden wspólny motyw. Jest nim nadzieja na lepszą przyszłość. Tę nadzieję umacniają Milenijne Cele Rozwoju, uzgodnione przez światowych przywódców w 2000 roku, którzy zobowiązali się, że do 2015 roku ograniczą skrajne ubóstwo i głód, tempo rozprzestrzeniania się HIV/AIDS oraz umieralność matek i dzieci i że zapewnią powszechny dostęp do podstawowej edukacji oraz lepsze warunki dla zrównoważonego rozwoju.
Wśród ustanowionych i zaakceptowanych przez ogólnoświatową społeczność praw człowieka są takie, które mają szczególne znaczenie dla młodzieży. Należą do nich: prawo do edukacji i prawo do opieki zdrowotnej. Korzystanie z tego drugiego prawa wymaga, między innymi, dostępu do informacji i usług z zakresu zdrowia reprodukcyjnego i seksualnego, przy czym muszą to być usługi dostosowane do wieku, możliwości i okoliczności. UNFPA współpracuje zarówno z wieloma instytucjami, jak i z samymi młodymi ludźmi w celu zaspokojenia ich potrzeb. Jest to partnerska współpraca, która uwzględnia specyfikę kulturową, wynika z lokalnych potrzeb i jest zgodna z międzynarodowymi standardami w zakresie praw człowieka.
Wzrost liczebności subpopulacji osób młodych jest zarówno wyzwaniem jak i szansą dla świata. Dla dużej liczby krajów, gdzie obserwowany jest znaczący spadek płodności w ciągu ostatnich dwóch dekad, relacje pomiędzy ludnością w wieku aktywności zawodowej (16-60 lat) a ludnością młodą i starszą będą wzrastać w ciągu następnych kilku dekad. Wraz z odpowiednimi inwestycjami, polityką i zarządzaniem, kraje mogą osiągać korzyści z oczekiwanych sytuacji charakteryzujących się niskimi współczynnikami obciążeń, lub tzw. demograficznymi "korzyściami" dla przeprowadzenia ekonomicznej i społecznej transformacji. Takie możliwości otworzą się znacznie później dla krajów, które charakteryzują się wysokim poziomem płodności, chyba że znaczące działania zostaną podjęte w najbliższej przyszłości.
Co czwarta młoda osoba żyje na granicy wykluczenia społecznego
Ocenia się, że 238 milionów młodych osób - czyli niemal 25 procent światowej populacji - zmaga się z ograniczeniami wnikającymi ze skrajnego ubóstwa. Znaczny odsetek tej młodzieży jest pozbawiony opieki rodzicielskiej lub ulega społecznej marginalizacji w wyniku klęsk humanitarnych, migracji, niepełnosprawności, złego stanu zdrowia czy też rozpadu rodziny.
Ponad 13 milionów dzieci w wieku poniżej 15 lat utraciło jedno lub oboje rodziców z powodu AIDS. Wiele z nich przejęło opiekę nad młodszym rodzeństwem lub żyje na ulicy. Szacuje się, że na świecie żyje obecnie od 100 milionów do 250 milionów dzieci ulicy (połowa z nich mieszka w Ameryce Łacińskiej), przy czym ich liczba gwałtownie rośnie. Niedawne konflikty polityczne i etniczne wywarły również straszliwe piętno na życiu młodych ludzi, zwiększając liczbę ofiar przemocy seksualnej i towarzyszących im zagrożeń. Co 230 osoba na świecie to dziecko lub nastolatek, zmuszone do opuszczenia domu z powodu konfliktów zbrojnych.
Większość młodych ludzi korzysta z usług edukacyjnych. Tym niemniej, 57 milionów młodych mężczyzn i 96 milionów młodych kobiet w wieku od 15 do 24 lat, którzy mieszkają w krajach rozwijających się, nie potrafi czytać i pisać. Na całym świecie dziewczęta uzyskują dostęp do edukacji i uczą się czytać i pisać częściej niż chłopcy. Około 90 krajów znajduje się na dobrej drodze, by zrealizować globalne cele w zakresie likwidacji do 2015 roku nierówności pomiędzy mężczyznami i kobietami w dziedzinie podstawowego wykształcenia. Pilnym zadaniem z zakresu społecznego rozwoju jest wydłużenie okresu nauki dziewcząt. Dziewczęta, które przechodzą dłuższy okres edukacji, później wychodzą za mąż i później rodzą dzieci, przez co są mniej narażone na problemy zdrowotne i mają większy udział w budowie potencjału ekonomicznego swego kraju.
Zagrożenia dla życia i zdrowia młodych kobiet
Większość rządów ma dziś świadomość, że inwestowanie w edukacje kobiet i dziewcząt, a także przyznanie im pełni praw, jest jedną z najbardziej skutecznych i efektywnych metod realizacji programów rozwojowych. Jednak młode kobiety napotykają szerzącą się dyskryminację i ograniczenie praw. Brak zapewnienia dostępu do równego statusu dla kobiet i mężczyzn prowadzi do szeroko rozpowszechnionych naruszeń praw człowieka i ograniczenia prawa do opieki zdrowotnej. Do najbardziej uporczywych i szkodliwych zjawisk w tym zakresie zaliczają się małżeństwa zawierane z niepełnoletnimi dziewczętami lub dziećmi, przemoc i zniewolenie seksualne, handel kobietami zmuszanymi do prostytucji i usuwanie kobiecych organów genitalnych.
Zakorzenione stereotypy dotyczące płci mogą ograniczać kontrolę młodych kobiet nad swoim życiem seksualnym i reprodukcyjnym. Nastoletnie dziewczęta są szczególnie podatne na zagrożenia będące wynikiem odbywaniu stosunków seksualnych bez zabezpieczenia. Z biologicznego punktu widzenia ryzyko infekcji podczas takich stosunków jest wśród kobiet od dwóch do czterech razy wyższe niż wśród mężczyzn. Jeszcze większe ryzyko dotyczy bardzo młodych kobiet, ponieważ ich drogi rodne znajdują się w fazie dojrzewania.
Pod wpływem społecznych oczekiwań dziewczęta często odczuwają presję, by wyjść za mąż i stać się matkami, zanim będą do tego gotowe. Mimo, iż w wielu częściach świata nastąpiła zmiana w kierunku zawierania małżeństw w późniejszym wieku, szacuje się, że w krajach rozwijających się 82 miliony dziewcząt w wieku od 10 do 17 lat wejdą w związek małżeński przed osiągnięciem 18 roku życia. Wczesne małżeństwo zagraża zdrowiu kobiet i ich dzieci i ogranicza ich szansę rozwoju. Ponadto, konsekwencją wczesnego małżeństwa jest zwykle porzucenie szkoły a tym samym naruszanie praw człowieka. Wiele nastoletnich, zamężnych dziewcząt ma problemy z porozumieniem się ze współmałżonkiem w kwestii stosowania antykoncepcji lub z dostępem do usług w zakresie ochrony zdrowia reprodukcyjnego. W krajach słabiej rozwiniętych tylko 17 procent zamężnych kobiet w wieku od 15 do 19 lat korzysta ze środków antykoncepcyjnych..
Każdego roku około 14 milionów kobiet i dziewcząt w wieku od 15 do 19 lat - zarówno zamężnych jak i niezamężnych - rodzi dzieci. Powikłania związane z ciążą i porodem są w tej grupie wiekowej główną przyczyną śmierci, przy czym najwięcej zgonów notuje się podczas nielegalnych zabiegów przerywania ciąży. W przypadku dziewcząt poniżej 15 roku życia śmiertelne zagrożenie jest znacznie wyższe.
Komplikacje w czasie porodu są szczególnie częste wśród młodych, fizycznie niedojrzałych kobiet, które rodzą po raz pierwszy. Badania przeprowadzone na terenie Etiopii wykazały, że komplikacje w czasie porodu były powodem prawie połowy przypadków umieralności matek. Kobiety, które nie umierają z powodu braku wspomagania przy skomplikowanym porodzie, często tracą dzieci i ulegają przypadkom fistuły, czyli przetoki w kanałach rodnych, która uniemożliwia im samokontrolę fizjologiczną i często prowadzi do społecznej izolacji.
Nastoletnie dziewczęta są także zagrożone różnymi formami przemocy seksualnej, której rozmiary świat zaczyna dopiero sobie uświadamiać. Pierwsze doświadczenie seksualne wielu nastoletnich dziewcząt jest wymuszane, często poprzez osoby im znane, w tym członków rodziny. Ten rodzaj przemocy i zdrady zaufania naraża dziewczęta na ryzyko długotrwałego urazu fizycznego i psychicznego.
HIV/AIDS - choroba ludzi młodych
W grupie młodzieży przypadek zarażenia się wirusem HIV ma miejsce co 14 sekund. Na młodzież (przy czym w coraz większym stopniu dotyczy to młodych kobiet) przypada niemal połowa nowych zakażeń HIV w skali światowej. Mimo to, wiele młodych osób nie wie, jak zabezpieczyć się przed tym wirusem. Dyskusja nad zachowaniami seksualnymi jest w wielu krajach tematem tabu, stąd znaczna liczba młodych ludzi nie posiada wiedzy ani umiejętności, które pozwoliłyby im odmówić odbycia stosunku seksualnego lub wynegocjować stosowanie bezpiecznych praktyk seksualnych. Skuteczne programy dowiodły, że skoordynowane, wzmożone działania prewencyjne mają zasadnicze znaczenie dla powstrzymania rozwoju epidemii HIV.
Jedynie niewielki procent zarażonych młodych ludzi wie o tym, że żyje z wirusem HIV. Z tego powodu dobrowolne korzystanie z poradnictwa i poddawanie się testom ma żywotne znaczenie dla zapobiegania infekcjom HIV i opieki nad ludźmi zarażonymi. Młodzi ludzie, którzy poddają się testom, stają się - niezależnie od ich wyników - bardziej ostrożni w swych zachowaniach seksualnych. Niestety, w krajach rozwijających się niewiele osób, u których stwierdzono obecność wirusa HIV, ma dostęp do leków anty - retrowirusowych.
Szczególnie wysokie ryzyko infekcji panuje wśród młodzieży, która z powodu AIDS utraciła jedno lub dwoje rodziców. Takie osoby są potencjalnymi ofiarami wyzysku, w tym wyzysku fizycznego i seksualnego. Dla niektórych sposobem na przeżycie staje się świadczenie płatnych usług seksualnych i wejście na drogę przestępstwa. Po ciężkich przeżyciach związanych z utratą rodziców, wielu styka się na dodatek z napiętnowaniem i dyskryminacją.
Promowanie zdrowych zachowań
Zapewnienie dostosowanej do wieku informacji na temat zagadnień seksualnych oraz promowanie odpowiedzialnych i bezpiecznych zachowań seksualnych, w tym abstynencji, ma zasadnicze znaczenie dla ograniczenia przypadków ciąży wśród nastolatek i wykorzenienia epidemii HIV/AIDS. Wielu rodziców nie potrafi jednak rozmawiać z dziećmi na ten temat. Większość młodych ludzi zyskuje wiedzę na temat zdrowia prokreacyjnego w sposób przypadkowy, z różnych źródeł. W rezultacie, szeroko rozpowszechnionym zjawiskiem jest ignorancja dotycząca tej sfery życia człowieka. Najlepszym sposobem przeciwdziałania tej ignorancji jest rzetelna edukacja, prowadzona przez różne instytucje społeczne, takie jak rodzina, szkoła oraz świeckie i religijne kluby młodzieżowe.
Badania wielokrotnie wykazały, że rzetelna wiedza przekazywana w odpowiednim wieku dość skutecznie powstrzymuje młodych ludzi przed zbyt wczesnym rozpoczęciem życia seksualnego i zachęca do odpowiedzialnych zachowań. Główne przesłanie, jakie towarzyszy działaniom zapobiegającym HIV/AIDS wśród wszystkich grup wiekowych, określa się skrótem "WWW" - wstrzemięźliwość seksualna, wierność jednemu partnerowi oraz właściwe używanie prezerwatyw. Szczególne znaczenie ma profilaktyka adresowana do osób najbardziej podatnych i narażonych na ryzyko zarażenia się wirusem HIV. Dużą cześć tej grupy stanowi młodzież, która porzuciła szkołę. Dostęp do takich osób jest jednak najtrudniejszy.
Programy edukacji seksualnej w coraz większym stopniu skupiają się zarówno na dostarczaniu nastolatkom umiejętności życiowych, jak i przekazywaniu im obiektywnych informacji. Obecnie, różnorodne podejścia służące poszerzaniu wiedzy i umiejętności oraz kreowaniu odpowiednich postaw określa się często jako "komunikacja prowadząca do zmiany zachowań". Tematyka tych programów może obejmować biologię życia reprodukcyjnego, rozwój człowieka, relacje międzyludzkie i uczucia, zagadnienia płciowości, komunikowanie się i negocjowanie, bezpieczniejsze praktyki seksualne (w tym promowanie abstynencji i opóźnianie inicjacji seksualnej i ograniczenie liczby partnerów) oraz metody zabezpieczania się przed niechcianą ciążą i infekcjami przenoszonymi drogą płciową, w tym HIV.
Dzięki programom szkolnym problematyka zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego może zainteresować ogromne rzesze młodzieży, przynajmniej w tych krajach, gdzie większość młodych ludzi uczęszcza do szkół. Młodzież jest jednak bardzo zróżnicowana i dlatego strategie adresowane do tej grupy społecznej muszą odpowiadać różnym sytuacjom życiowym (np. małżonkowie lub osoby stanu wolnego, uczniowie lub osoby nie uczęszczające do szkoły, pracownicy lub osoby bez pracy) oraz oczekiwaniom kulturowym. Nie istnieje uniwersalne rozwiązanie, które jest odpowiednie dla każdej sytuacji.
Międzynarodowa Konferencja do spraw Ludności i Rozwoju (ICPD) mająca miejsce w Kairze w 1994 roku stała się przełomowym bodźcem do wprowadzenia wielu innowacyjnych metod i form propagowania i nagłaśniania problematyki zdrowotnej wśród różnych kręgów odbiorców. Obecnie wykorzystuje się w tym celu ośrodki lokalne odpowiedzialne za profilaktykę zdrowotną, środki masowego przekazu, wydarzenia sportowe, telefony zaufania i poradnictwo indywidualne, a także edukację formalną i nieformalną. W wielu krajach jedną z form przekazywania informacji na temat zdrowia reprodukcyjnego są porady i zajęcia edukacyjne prowadzone przez odpowiednio przeszkolonych rówieśników.
Używając szeregu takich narzędzi można stworzyć jednolity program, który dotrze do różnych segmentów populacji młodzieży i nada mocniejszy wyraz podstawowym ideom. Edukacja w dziedzinie zmiany zachowań może wspierać odpowiedzialne postawy, generować popyt na usługi w dziedzinie zdrowia reprodukcyjnego i popularyzować je oraz zapewnić aprobatę dla takich usług ze strony lokalnych społeczności i młodych ludzi. Dobrze zaprojektowane i zakrojone na szeroką skalę programy w dziedzinie zmiany zachowań mają duży udział w ograniczeniu występowania HIV wśród nastolatków np. w Zambii i Ugandzie.
Zaspokajanie popytu na usługi w dziedzinie ochrony zdrowia reprodukcyjnego wśród nastolatków
Promocja zdrowia powinna być powiązana ze świadczeniem usług, tak, aby aktywne płciowo osoby nastoletnie mogły podjąć kroki niezbędne dla ochrony swojego zdrowia. Dla ograniczenia szeroko rozpowszechnionych przypadków ciąży wśród nastolatek i redukcji wysokiego wskaźnika zakażeń chorobami przenoszonymi drogą płciową oraz HIV/AIDS, niezbędny jest znacznie lepszy dostęp do przyjaznych dla młodzieży usług w dziedzinie ochrony zdrowia płciowego i reprodukcyjnego, w tym poradnictwa na temat abstynencji. Ma to szczególne znaczenie w kontekście późniejszego niż dotąd wieku zawierania małżeństw oraz częstego zjawiska rozpoczynania życia seksualnego we wczesnym wieku.
Im wcześniej nastolatki zaczynają życie płciowe, tym mniejsze są szanse na stosowanie przez nich bezpiecznych zachowań seksualnych lub korzystania z antykoncepcji. Używanie środków antykoncepcyjnych podczas wczesnych doświadczeń seksualnych jest wciąż rzadkim zjawiskiem, co często powoduje skutki zmieniające całe życie.
Wyniki ankiet wskazują, że wśród nastolatków istnieje niezaspokojony popyt na środki antykoncepcyjne i jest on dwukrotnie wyższy niż w przypadku całej populacji. O niezaspokojonych potrzebach nastolatków w dziedzinie planowania rodziny przekonują również wysokie wskaźniki niechcianej ciąży i zabiegów nielegalnego przerywania ciąży. Na kobiety w wieku 15 - 19 lat przypada co najmniej jedna czwarta szacunkowej liczby 20 milionów takich nielegalnych zabiegów, jakie co roku wykonuje się na świecie. Niezaspokojone zapotrzebowanie na środki antykoncepcyjne jest bardzo zróżnicowane pod względem regionalnym wskutek różnic w popycie, wzorcach życia małżeńskiego, zdolnościach instytucjonalnych i politycznej woli zaspokojenia potrzeb młodych ludzi.
Od czasu Międzynarodowej Konferencji na rzecz Ludności i Rozwoju (ICPD), która odbyła się w Kairze 1994 roku nastąpiła radykalna poprawa w zakresie świadczenia odpowiednich usług w dziedzinie ochrony zdrowia płciowego i reprodukcyjnego. To pozytywne zjawisko wynika z pogłębionej świadomości społeczeństw odnośnie specyficznych potrzeb i praw młodzieży. Obecnie istnieje wiele różnych programów ofiarujących usługi w zakresie informacji i edukacji dotyczącej zdrowia reprodukcyjnego. System programów doradczych powinien uwzględniać kwestie prywatności jak i poufności, dostępności, oraz różnorodność oferowanych usług uwzględniając edukacje rówieśniczą, system szkół promujących zdrowie oraz pełen zakres usług z zakresu planowania rodziny .
W wielu krajach powstały twórcze, wielosektorowe partnerskie przedsięwzięcia, które mają na celu stworzenie programów, łączących w sobie przyjazne dla młodzieży usługi z edukacją w zakresie zmiany zachowań i orędownictwem na rzecz zmiany polityki zdrowotnej. Wiele z tych przedsięwzięć korzysta ze skutecznych metod, które wypracowały stowarzyszenia planowania rodziny i inne organizacje pozarządowe.
Priorytet dla nastolatków
W każdym regionie świata istnieje potrzeba konstruktywnego dialogu i skoordynowanych działań rodziców, rodzin, społeczności i rządów, dotyczących skomplikowanych i delikatnych sytuacji, przed jakimi stają młodzi ludzie. Przełamanie zaklętego kręgu dziedzicznego ubóstwa będzie wymagać, oprócz innych inwestycji, zwiększenia nakładów na ochronę i edukację w dziedzinie zdrowia reprodukcyjnego nastolatków oraz stworzenia sprzyjającego klimatu politycznego.
Koszty braku wsparcia dla młodych ludzi będą miały poważne konsekwencje na poziomie zarówno indywidualnym, jak i społecznym. Wachlarz tych konsekwencji jest bardzo szeroki: od przedwczesnych zgonów i wzrostu wskaźników zakażeń przenoszonych drogą płciową i niechcianych ciąży do spowolnienia gospodarczego, niepokojów społecznych i pogłębienia nierówności pomiędzy mężczyznami i kobietami.
Inwestycje w sferze ochrony zdrowia i edukacji należą do najbardziej opłacalnych wydatków na cele rozwojowe. Przynoszą bowiem ogromne korzyści społeczne i indywidualne. Dla przykładu - gdyby nastoletnie matki rodziły dzieci w późniejszym wieku, każdy taki "opóźniony" poród pozwoliłby siedmiu państwom regionu Morza Karaibskiego zaoszczędzić średnio 235 dolarów rocznie pod względem kosztów bezpośrednich i gospodarczych.
Jeszcze większe korzyści finansowe przyniosłoby powstrzymanie wzrostu zakażeń wirusem HIV wśród nastolatków. Wynika to z obecnych kosztów zahamowania rozwoju, strat w rolnictwie, nadmiernych kosztów szkolenia związanych z uzupełnianiem ubytków w składzie personelu, przeciążenia placówek służby zdrowia oraz kosztów leczenia (tam, gdzie jest ono dostępne) i opieki. Według szacunków, w biednych krajach, w których roczny dochód na głowę wynosi około 1.000 dolarów, oszczędności z tytułu zapobieżenia pojedynczemu przypadkowi zakażenia wirusem HIV/AIDS wyniosłyby 34.000 dolarów.
Rządy muszą dołożyć większych starań, by zrealizować międzynarodowe cele rozwojowe i wypełnić swe zobowiązania wobec młodych ludzi. Na konferencji ICPD w 1994 roku społeczność międzynarodowa zobowiązała się do pokrycia jednej trzeciej kosztów pakietu usług w dziedzinie ochrony zdrowia populacji i ochrony zdrowia reprodukcyjnego w krajach rozwijających się. Realizacja tego zobowiązania wymaga wydatkowania do 2005 roku kwoty rzędu 18,5 miliarda dolarów. Od tego czasu potrzeby wzrosły, głównie na skutek pandemii HIV/AIDS. Tymczasem kwoty wnoszone przez społeczność międzynarodową zmniejszają się. W roku 2001 łączne wydatki na te cele wyniosły 9,6 miliarda dolarów. Pomoc międzynarodowa opiewała zaś na 2,5 miliarda, co stanowiło około jednej czwartej całości i mniej niż połowę tego, co zadeklarowano na rok 2000.
Do pełnoletniości zbliża się dzisiaj ponad 1,2 miliarda nastolatków. Ich udane i szczęśliwe wejście w dorosłość zależy od wsparcia, przykładów, wykształcenia, szans i zasobów, jakie zostaną im zapewnione. Musimy im umożliwić dokonywanie odpowiedzialnych i właściwych wyborów i zapewnić im odpowiednie informacje i usługi. Inwestowanie w dobrobyt najliczniejszego w historii pokolenia młodzieży i zapewnienie mu uczestnictwa w tych działaniach przyniesie korzyści następnym pokoleniom.
1 W niniejszym raporcie termin "nastolatki" określa osoby w wieku 10-19 lat, "młodzież" - osoby w wieku 15-24 lata,
"młodzi ludzie" - osoby w wieku 10 - 25 lat.