facebook facebook instagram youtube

Źródła prawa i instrumenty prawne dotyczące praw człowieka

Pałac Pokoju w Hadze, siedziba Międzynarodowego
Trybunału Sprawiedliwości (19 stycznia 1984 r.)

Prawdopodobnie największym osiągnięciem Narodów Zjednoczonych na polu praw człowieka, będącym rezultatem wieloletnich wspólnych działań jest stworzenie kompleksowych i tworzących jednolitą całość uregulowań dotyczących praw człowieka. Regulacje te zawierają się w różnych instrumentach prawnych będących częścią prawa międzynarodowego, czyli zespołu norm regulujących stosunki między państwami.

Według artykułu 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości do źródeł prawa międzynarodowego należą:

  1. umowy międzynarodowe bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy wyraźnie uznane przez państwa spór wiodące;
  2. zwyczaj międzynarodowy jako dowód powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo;
  3. ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane;
  4. z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59 (artykuł wiążący wyrokiem tylko strony będące w sporze i tylko w stosunku do danego sporu) wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych

Do jednej z podstawowych zasad prawa międzynarodowego należy zasada pacta sunt servanda czyli inaczej obowiązek dotrzymywania przyjętych zobowiązań. Każde z państw musi tak ukształtować prawo krajowe, aby zobowiązania prawnomiędzynarodowe mogły być przestrzegane i wykonywane. Regulacje prawa wewnętrznego danego państwa nie mają jednak znaczenia przy ustalaniu istnienia obowiązku przestrzegania przez państwo wiążących je norm prawa międzynarodowego. Na obowiązek dostosowania prawa wewnętrznego do prawa międzynarodowego zwrócił uwagę Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (ang. PCIJ – Permanent Court of International Justice) w opinii doradczej wydanej w 1932 r. Stwierdził w niej, że państwo nie może powoływać się wobec drugiego państwa na swoją konstytucję, aby uchylić się od obowiązków nałożonych na nie przez prawo międzynarodowe (PCIJ, seria A/B, nr 44, s. 24). Ponadto art. 27 Konwencji Wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969 r. stanowi, że strona umowy nie może powoływać się na postanowienia swojego prawa wewnętrznego jako uzasadnienie niewykonywania umowy.

Najbardziej powszechnym źródłem prawa międzynarodowego są umowy międzynarodowe, czyli wspólne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo. Rozróżnia się umowy zawierane w trybie złożonym, które wymagają ratyfikacji lub zatwierdzenia i umowy zawierane w trybie prostym bez wymogu ratyfikacji. Państwo, przystępując do danej umowy międzynarodowej wyraża zgodę na jej obowiązywanie na swoim terytorium, wcielając jej zawartość do swojego systemu prawnego. Warto podkreślić, że uczestnictwo w procesie tworzenia prawa międzynarodowego oraz przystępowanie do umów jest dobrowolne, żadne państwo nie może być zmuszone do związania się umową. Jeżeli jednak stało się stroną danej umowy to zobowiązane jest do jej przestrzegania.

Kolejnym źródłem prawa międzynarodowego jest zwyczaj. Na jego definicję składają się dwa elementy: obiektywny i subiektywny. Element obiektywny to zgodna praktyka państw (ang. state practice). Element subiektywny stanowi przeświadczenie państw, że praktyka ta tworzy prawo czyli tzw. opinio iuris.

Do źródeł prawa międzynarodowego zalicza się też ogólne zasady prawa. Przez to pojęcie należy rozumieć zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych, zarówno prawa wewnętrznego jak i międzynarodowego. Zasady te muszą być uznawane powszechnie przez systemy prawne i praktykę wszystkich państw. Do takich zasad można zaliczyć np. zasadę nemo plus iuris transferre potest quam ipse habet (nikt nie może przekazać więcej praw, niż sam posiada), nemo potest commodum capere de iniuria sua priopria (nikt nie może wyciągać korzyści z własnego bezprawia), czy lex specialis derogat legi generali (prawo szczególne uchyla prawo ogólne). Katalog zasad nie jest katalogiem zamkniętym. Wprowadzenie do katalogu źródeł prawa międzynarodowego ogólnych zasad prawa miało na celu uniknięcie sytuacji, w której z powodu braku odpowiednich norm umownych i zwyczajowych nie można byłoby rozstrzygnąć danego sporu.

Do stwierdzania istnienia norm prawa międzynarodowego pomocny jest także dorobek judykatury i doktryny prawnej. Nie mogą być one jednak uznane za samodzielne źródła prawa międzynarodowego, ponieważ nie są formami wyrażania woli państw.

W praktyce państwa chętnie współpracują na polu praw człowieka. Niezaprzeczalnym faktem jest, że standardy praw człowieka umieszczone w traktatach posiadają wysoka rangę wynikającą zarówno z rzetelnego przygotowania treści dokumentu, jak i ratyfikacji dobrowolnie przyjętych przez państwa członkowskie zobowiązań. Najnowsza praktyka pokazuje, że idąc za przykładem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz późniejszych dokumentów międzynarodowych innych niż traktaty - państwa coraz częściej skłonne są do wyrażania swojej woli w formie innej niż umowa międzynarodowa, takiej jak: deklaracje, zasady postępowania, kodeksy etyczne, wytyczne etc. Dokumenty tego typu nie wymagają ratyfikacji (co często powoduje duże opóźnienie momentu wejścia w życie takiego aktu) i adresowane są do wszystkich państw członkowskich ONZ oraz do innych uczestników społeczności międzynarodowej. Dokumenty te nie tylko zawierają polityczne zobowiązania, ale wyrażają podstawowe standardy ochrony mające na celu zachowanie poprawności stosunków międzynarodowych, ze szczególnym wskazaniem na przestrzeganie praw człowieka. Standardy te z czasem mogą stać się częścią powszechnie obowiązującego prawa międzynarodowego – zwyczajem międzynarodowym lub nawet ogólnymi zasadami prawa, wiążącego także te państwa, które nie są stronami dokumentów, w których standardy te zostały sformułowane, o ile państwa nie wyraziły wyraźnego sprzeciwu wobec ich stosowania. Wynika to ze szczególnego charakteru źródeł prawa międzynarodowego. Nie dotyczy to jednak norm bezwzględnie wiążących ius cogens. W rozumieniu art. 53 Konwencji wiedeńskiej o prawie traktatów z 23 maja 1969 r., normą ius cogens powszechnego prawa międzynarodowego jest norma przyjęta i uznana przez międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania prawa międzynarodowego o tym samym charakterze.

Duża część negocjacji międzynarodowych odbywa się obecnie na forum organizacji międzynarodowych, których państwa są członkami. Dlatego też uchwały organizacji międzynarodowych uznawane są za źródło prawa międzynarodowego w przypadku, gdy są one prawnie wiążące i tworzą nowe normy prawne. Uchwały mające charakter zaleceń, życzeń, propozycji czy sugestii nie mają mocy wiążącej i nie mogą być uznane za źródła prawa. Przykładowo uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ mają w zasadzie charakter zaleceń i nie są prawnie wiążące. Istnieją w zasadzie dwa rodzaje uchwał organizacji międzynarodowych, które brane są pod uwagę jako prawnie wiążące: prawo wewnętrzne organizacji międzynarodowych i prawo stanowione przez organizacje międzynarodowe dla państw. W przypadku regulacji praw człowieka rozważyć warto drugą pozycję, normy przeznaczone pro foro externo. Najczęściej normy te tworzone są poprzez uchwały podejmowane jednomyślnie przez organ złożony z przedstawicieli państw, taki jak Rada Praw Człowieka lub Komitet Praw Dziecka. Delegaci obdarzeni są mocą decyzyjną przez władze państw, które reprezentują i mają możliwość pracy nad traktatami, inaczej nazywanymi konwencjami.

Głównym fundamentem systemu regulacji praw człowieka jest Międzynarodowa Karta Praw Człowieka z jej pięcioma ukonstytuowanymi aktami prawnymi (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Pakty Praw Człowieka i Protokoły Fakultatywne). Obecnie istnieje ponad 100 międzynarodowych konwencji, deklaracji oraz innych dokumentów regulujących międzynarodowy system ochrony praw człowieka.

Human Rights Council Opens 23rd Session 
Sala obrad Rady Praw Człowieka (27 maja 2013 r.)

Instrumenty prawne możemy podzielić na ogólne i specjalne. Instrumenty ogólne zazwyczaj obejmują swoim zakresem szeroko ujęte prawa człowieka. Dokumenty te nie są formalnie częścią istniejących statutów organizacji międzynarodowych i instytucji, mają jednak najwyższą rangę prawną i funkcjonują w ramach działań podejmowanych przez Narody Zjednoczone czy struktur regionalnych. Do tych aktów zaliczamy m.in. Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Amerykańską Konwencję Praw Człowieka czy Arabską Kartę Praw Człowieka. Dokumenty specjalne klasyfikowane są według tematyki problemu, którą poruszają i regulują. Wyróżniamy tu konwencje tematyczne m. in. Międzynarodową Konwencję w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej, Konwencję w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet, Konwencję o Prawach Dziecka czy też Konwencję o Prawach Osób Niepełnosprawnych.

Na największą uwagę zasługują trzy cele przyświecające przyjmowaniu kolejnych dokumentów: eliminacja dyskryminacji, ochrona najuboższych oraz walka przeciwko szerzącym się na dużą skalę złym praktykom. Instrumenty mające na celu zwalczanie rasizmu oraz rasowej dyskryminacji, dyskryminacji kobiet, dyskryminacji bazującej na wyznaniu, dyskryminacji pracowników oraz nierównego dostępu do edukacji są niezwykle ważnymi punktami w każdym programie działań ONZ. Uchodźcy, kobiety, dzieci, pracownicy, aresztowani oraz więźniowie, osoby upośledzone, ludność autochtoniczna, pracownicy migracyjni oraz ich rodziny - to tylko niektóre przykłady osób, których prawa i interesy wymagają szczególnej ochrony. Ludobójstwo, tortury, niewolnictwo oraz inne formy wykorzystywania ludzi są karygodnymi praktykami i uważa się je za naruszenia prawa międzynarodowego oraz zbrodnie przeciwko ludzkości. Zwalczaniu takich właśnie form barbarzyństwa mają służyć stworzone instrumenty prawne.

Przestrzeganie praw zawartych w konwencjach regulujących wyżej wymienione aspekty praw człowieka zapewnione jest przez tzw. ciała traktatowe. Rozpatrują one skargi złożone przez osoby fizyczne lub przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego dotyczące działań niezgodnych z postanowieniami konwencji. Spełniają funkcje ciał quasi-sądowych i mają prawo udzielania reprymend i rekomendacji. Ponadto komitety nadzorują wdrożenie postanowień konwencji poprzez ocenę i ewaluację przedstawionych im raportów krajowych. W skład owych komitetów wchodzą najczęściej niezależni eksperci, co pozwala na uniknięcie rywalizacji politycznej na tak istotnym polu jak prawa człowieka. Wybierani są oni przez kraje członkowskie według procedury, która jest zazwyczaj określona w poszczególnych konwencjach. Dzięki temu każdy ma dostęp do efektów pracy i opinii komitetów wydawanych dla wybranych państw zgłoszonych według corocznego grafiku.

Obecnie nie istnieje międzynarodowy trybunał, którego jurysdykcja obejmuje bezpośrednio i wyłącznie naruszenia praw człowieka. Międzynarodowy Trybunał Karny zajmuje się zagadnieniami zbrodni wojennych, ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz agresji. Istnieją natomiast regionalne sądy egzekwujące przestrzeganie praw człowieka. Są to np. Europejski Trybunał Praw Człowieka, działający na podstawie przepisów Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. w ramach systemu Rady Europy oraz Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka.

Ponadto istnieją quasi-prawne mechanizmy egzekucji założeń konwencji. Należy do nich procedura składania skarg do Rady Praw Człowieka, system Powszechnego Przeglądu Okresowego oraz instytucja Specjalnego Sprawozdawcy ONZ. Jednakże, nadzór przestrzegania praw człowieka leży przede wszystkim w kompetencji poszczególnych państw. W tym celu oprócz ustawodawstwa istnieje siatka krajowych organizacji na rzecz praw człowieka, współpracujących z władzami poprzez zapewnienie odpowiednych danych statystycznych i przeprowadzanie badań niezbędnych do monitorowania sytuacji.

 

Zobacz:

UN human rights materials
 

2018-06-30

W serwisie stosujemy pliki cookies. Korzystanie z witryny bez zmiany ustawień dotyczących cookies oznacza, że będą one zamieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Możecie Państwo dokonać w każdym czasie zmiany ustawień dotyczących cookies.

×